Чоно ба сэтгүүлзүй
Бэсүд Ч. Эрдэнэ
Монголын утгазохиолд чонын сэдэв гүн угшилтай, өнөө ч тусгалтай, нөлөөтэй. Шинэ үеийн монголын сэтгүүлзүй чоно хамгаалах асуудлаар бага сага хөндөх болсон нь туйлын сайшаалтай хэрэг.
Энэ мэтхэнийг эрээлэгч миний бие Монгол улсын гадаад сурталчилгааны салбарт хуучин шинэ үеийн 25 жил ажилласан нэгэн. Тэгээд 1998 онд боловуу, хөдөө томилолтоор явж ирээд “Үнэн” сонинд нэг мэдээ бичиж, дотоодын хэвлэлд бараг анх удаа хандсу гэж бодлоо. Маргааш өглөө нь “Үнэн” сонин тэргүүн нүүрэндээ, нэг нөхөр 14 билэв үү, чонын бэлтрэг суйлж хүйс тэмтэрсэн тухай мэдээг нэн бахархалтайяа бичиж нийтэлсэн байлаа. Ой гутсан, аймшиг төрсөн. Тэгээд мэдээ өгөхөө больсон.
Геологийн эринүүд, байгалийн хувьслууд, түүхийн үеүүд, нийгмийн байгууллуудыг даван туулсаар Монгол орны чимэг, бахархал, нүүдлийн соёл иргэншлийн гайхамшиг болсоор ирсэн сүүгээр бойжигч амьтадын баялаг их сүрэг хандгай, бугаас эхлээд хэрэм зурам хүртлээ гулууз, арьс, сүүл, чив болон ачигдаж дууссан аймшигт экоцидийн 25 жил байлаа. Үгүй ядахдаа үлэг гүрвэлийн олигтой яс ч одоо үлдээгүй. Байгаль орчин нь түүхэнд тохиолдоогүй цар хурдцаар сүйрч буй улс орон гэвэл өнөөдөр зөвхөн Монгол.
Аймшигт экоцидийн энэ 25 жил нь өршөөлгүй геноцидийн үе бас байлаа. Нэг сая хүн амаас 2 сая хүртэл 26 жил, 2 саяас 3 сая хүртэл бас 26 жил орсон нь энэ геноцидийн цар хэмжээг харуулна. Хамраас нь цус гаргаагүй гэж Э. Бат-Үүлийн баталдаг үхэр огдой, үлийн оготно л өсч үржсэн байх.
Энэ бүх үгүйрэл сүйрэл, хэлмэгдэл золиосын эцсийн үр дүн нь өнөөдөр төлбөрийн чадваргүй гуйланчилсан Монгол Улс.
Одоо үлдсэн нь газар нутаг, хэвлийн баялаг. Уур амьсгалын дулаарал, хуурайшлын мөчлөг, Монгол орны завсрын эмзэг байгаль орчны нөхцөлд уул уурхайн компаниуд цөлжилтийн олон зуугаас хэдэн мянган голомтыг гадаадын хөрөнгө оруулалт гэх бас л өр зээлээр үүсгэхээр ухаан жолоогүй шүлэнгэтэн байна. Газрын тухай хуулийн төсөл нь хэрэгжвээс Монгол Улсын ирээдүйн оршихуй ерөөс лөөлөө болох нь тодорхой.
Аливаа үндэстэнд үндэсний эрхэмсэг оршихуй гэж нэг ойлголт байдаг юм. Энэ бол үндэстэн оршин тогтох суурь тулгуур нөхцөл. Ахуйн оршихуйд дулдуйдах нь мөхөхийн удиртгал нөхцөл болдог жамтай. Мөхлийн үйл явц түргэн, нэг хоёр үеийн дотор ч тохиолдоно. Монгол Улс экоцид, геноцидийн нэг бүтэн үеийг өнгөрөөгөөд байна. Үүнтэй холбогдон нэн ноцтой нь юув гэвэл, ардчилал, зах зээл гээчийн 25 жил нь боловсролын навс уналтын үе бас байснаар энэ үес төрж өссөн манай залуу үед монгол угсаатны оршихуй, дэвшихүй, хөгжихүйн үндсэн асуудлуудаар ойлголт өгч, сонирхол төрүүлж, хэлэлцүүлэг өрнүүлэхэд маш бэрхшээлтэй нь нэгэнт илт байна.
Аль ч улс оронд ямар нэг шалтгаанаар “алдагдсан үе” тохиолддог. Маоист Хятадад тохиолдсон. Орост манайхтай адил тохиолдоод одоо хоёрдахь үеээ тавиад туучихгүйн төлөө бүх хүчээр чармайж байна. Учир нь, дахиад нэг үеийг боловсролгүй алдваас ОХУ гэдэг их гүрний асуудал унтрана. Монгол маань Гүүглээр их үсрээд шар мэдээ, улстөрийн хийрхэл, хэрүүл уруул, ерөнхийдөө гэвэл дэлхийн баячуулын балаг, топ-моделиудын өгзгийг түүж харснаас цааш боловсролгүй менежер, хуульч, сэтгүүлчдийн гэх мэт бас нэг үеийг бэлтгэвээс үндэсний тусгаар тогтнол, угсаатны оршихуй ганхана. Боловсрол хариуцсан сайд залууг юугаараа “Оны шилдэг залуу”-гаар шалгарсныг хэвлэл, мэдээллийн бүх хэрэгслээр хөөж үзвээс, нэг их хичээж гэнээртэй дуулсан бичлэг Интернетд байхаас өөр шалгарсан гавъяа оролцоо огт алга. Одоо Ерөнхий сайд нь хип-хопдож халаах болуужин гэмээр дампууралд нийгмийн сэтгэхүй умбажээ. Нэг Ерөнхийлөгч нь одоо титэм үг гэж хөвөргөөд салахаа больсон. Өнөөгийн Ерөнхийлөгч нь цэцэн мэргэн үгийнхээ ботийг хэдийнэ хэвлэчихсэн харагдсан. Үг хэл дагнаж, үйл хөдлөл орхигдсон нь өнөөгийн дүр зураг, ирээдүйн дампуурал.
Дашрамд, “Утгазохиол, урлаг” сонин онч мэргэн үг (афоризм)-ийн “Билиглүүн бичээс” уралдаан зарласан байна. Афоризмаар алдаршсан хүмүүс дэлхийд 5-6-аас илүү гэхэд 10 хүрэхгүй. Гэхдээ том хүмүүс афоризм төрлийн зүйл олон цөөн үлдээсэн байх нь нийтлэг. Эйнштейнээс хамгийн алдартай нь “Хоёр хязгааргүй байна. Ертөнц хязгааргүй, хүний тэнэг бас хязгааргүй, гэхдээ ертөнцийн хязгааргүйд эргэлзэж болно” гэсэн хэллэг. Афоризмыг зориуд зохиосон нь байхгүйтэй адил ховор. Амьдралын туршлагаа эгзэгтэй урнаар эрсдэлтэй товчилсон нь “Билиглүүн бичээс” гэлтэй юм. “Нахиу хамартай хүн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч байх ёсгүй” гэж миний нэг танил агсан туршлагаараа хэлсэн нь миний санаанд үлдсэн эгзэг, эрсдэлтэй афоризм юм. Бивээр “Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хүзүүгүй хүн байж болно. Харин хүзүүнд нь залгаастай хохимойд нь уураг тархи заяасан эсэх нь асуудал” гэж бодит туршлагадаа тулгуурлан хэлээд дурдсан уралдаанд дээгүүр байр горилмоор байна. Яагаад Эйнштейн хүнийг хязгааргүй тэнэгээр нь дуудах болов? Шинжлэх ухааны бүх түүх нь хүн гээч амьтны суу билгийг бус, чухам тэнэг мунхагийг харуулдаг логик хуультай юм. Энэ түүхийг л товчлоод хаа нэгтээ санаандгүй хэлчихсэн хэрэг. Эхлээд л тэнэг балай юм биш бол тэнд нээлт байхгүй гэж Эйнштейн бас хэлсэн нь шинжлэх ухааны хөгжлийн хууль. Өөрөөр хэлбэл, “Аливаа нээлт ямагт тэнэг асуултын хариулт байна” гэж хүмүн төрөлхтөн надаас өмнө мэдэх боловч яг таг ингээд афоризм хэлчихсэн нь үгүй бололтой.
Хээрийн боохой, гэрийн нохой байна. Зөвхөн нохойгоор шог зураг хийдэг зураач А. Батбаярын ном шинэ сонин үзэгдэл болж оршив. Түүний тайлбарлалтгүй нэг зураг.
Урлаг бол үндэсний зөн хэмээнэ. Зөн гүйж, совин татаагүй бол урлаг гэж хуулбараас цаашгүй зүйл. Монгол банхар агуу том булуу олж зуугаад ирнэ гэсэн зөн билиг шог зураач А. Батбаярт төржээ. Тийнхүү яаж яваад, юу олоод ирсэн тухайд энэхүү сонин дахь миний түрүүчийн өгүүллүүдэд бий.
Ц. Элбэгдоржийг нохой гэвэл муу нохой. Дэвэн дэлхийгээр яс горьдон худал хэнхэглэн гүйх боловч хувьдаа бэлэг цуглуулснаас өөр бүтээсэн юм үгүй нь нэг хэрэг гэхэд жинхэнэ монгол банхарын дааж ядан зуугаад ирсэн аугаа түүхэн булууг Монгол Улсын Үндсэн хууль ёсоор харж маналцаад сууж мэддэггүй монгол сэтгэлгүй золбин санаат нохой.
Зян Руны “Лан Түтэн”
Дэлхий даяаршаад ганц том тосгон болчихсоны жишээ хэлье. 1990 оны цагаан морин жил Англид суралцаж ахуйд манай нэг багш Пол Ниблок, манай нэг найз чамтай уулзана гээд байх юм, уулзахыг бодоорой гэж хэдэн ч удаа хэлсэн юм.
Тэр найз нь хэн юу болохыг хэн мэдэхэв, сураггүй л байлаа. Гэтэл сургуулиа төгсөөд Уэльсийн нийслэл Кардиффаас Лондонд ирж Элчин сайдын яамнаа ортол мань нөхөр намайг тэнд хүлээгээд сууж байсан нь английн нэрт сэтгүүлч Жаспер Бекер юм. Таны надтай уулзах хэрэг зориг юусан бол гэтэл, би Монголд очмоор байна, хэр баргаараа судлаад нэг ном бичих бодолтой, намайг очиход тусалж үзээрэй гэх юм. За даа, очсон хойно тань харагдах байлгүй дээ, би хойноо эзэнгүй орхичихсон хөлтэй хөлгүй хоёр хөгшиндөө санаа зовох, бушуухан харихаас өөр юм одоохондоо толгойд алга, Монгол ч хэцүү л байгаа сураг чимээтэй энэ тэр гэлээ.
Ялигүй хожим 1991 оны эхээр Жаспер Бекер хүрээд ирлээ. Нэг унаа, нэг хэлмэрч хэрэгтэй гэнэ. Унаа нь өдрийн 35 ам. доллар, хэлмэрч нь 50 доллараар гадаадынханд үйлчлэдэг тариф тогтоод байв. Энэ надад үнэтэйдээд байна, хямдруулаад унаа, хэлмэрч залгуулж үзээч гэж гуйх юм. Яая гэхэв, МОНЦАМЭ агентлагийн Ерөнхий захирал ганц УАЗ-аа, сайн англи хэлтэй ганц хүнээ өгөөд явуулчихлаа. Мань Бекер хот хөдөөгүй нилээд явж бичсэн “The Lost Country” нь шинэ Монгол Улс мэндэлж буй тухай дэлхийд гарсан анхны ном юм.
1967 онд буюу монгол-хятадын харилцаа Сюй Шүжяны цэрэг Хүрээнд цөмрөн ирэхээс арай наахнуур муудсан цаг үед Монголын Ардын армийн Мото-буудлагын тусгай 2-р батальон Чойбалсанд шилжин байрлахад үүнийг эрээлэгч шинэ цэрэг байв. Мөн тэр жил Зян Рүн гэх хятад залуу Хятадын “Соёлын хувьсгал”-ын илгээлтээр Өвөр Монголын малчин айлд урилгагүй зочноор ирж суурьшжээ. Тус тусын илгээлт өвөрлөн сөрөгцөн зогссон бид хоёрыг их үсрээд таван өртөө газар л зааглаж байсан дүр зурагтай.
Хожим 1997 онд миний бие Бээжинд сурвалжлагчаар суухуйд Жаспер Бекер Хонконгийн “South China Morning Post” сониныг мөн Бээжинд төлөөлж таарсан юм. Энэ сонин, түүний сурвалжлагч Бекер нь Хятадын талаархи мэдээлэл, дүн шинжилгээний маш томоохон эх сурвалж байсныг хэлэх хэрэгтэй. Тэр үес улс орнууд Хятадад суулгах томилолтдоо ихэд анхаарч байсны улмаас олон улсын томоохон сэтгүүлчидтэй чухам Бээжинд уулзаж учрах, мэдээлэл, прогноз солилцох боломжтой байлаа. Хятадыг Орос, Монгол лугаа ардчилж хэзээ ч болохгүй гэсэн миний үзэл бодолд Барууны сэтгүүлчид эхлээд ихэд дургүйцдэг байсан бол төдөлгүй, чинийх ер нь зөв юмшиг, гуравдахь зам гэж байж болохгүй гэх газаргүй харагдаад байх чинь гэх болсон.
Тэгсээр мөнөөх Зян Рун хэмээгч боловсролгүй ч биш байлтай хүн өвөрлөгч ахуйд олон жил хоол хороож, өлсгөлөнг гэтэлснээ бодолхийлэн бичсэн “Лан Түтэн” ном нь хятадын уранзохиолд шинэ үзэгдэл болсноор дэлхийд ч багагүй нэрийг олсон сураг гарав. Зян Рун англи хэлээр орчуулагдсан номоо Жаспер Бекерт гарын үсэгтэй дурсгажээ.
Тэр номыг Бекер түүний танил сэтгүүлч Б. Лутаад өгснийг би түр авч уншсан хэрэг. Эртний уламжлалтай хятадын утгазохиолоос шинэ сэргэг сэдэв сэлт хүлээж байсан дэлхийн сонирхолд нийцсэн роман болсон шалтгаанаар санаандгүй нилээд нэрд гарсан зохиол. Роман гэх боловч нуршууг нь хасвал муугүй тууж. Нуршуу нь ерөөс хятадын утгазохиолын нэг онцлог гэлтэй ч юм. Чухам хятад уншигчиддаа бол ямар нэг юм гүнзгий бодуулах хэрийн зохиол. Гадаад талдаа бол ямар боловч наад зах нь монгол угсаатны Бөртэ-Чинуа онгон сүлд тотемын нэрийг таниулж, цаашлаад байгаль ертөнц, хүн амьтны оршихуйн нарийн ширийн учир начрыг цухас боловч хөндсөнөөрөө анхаарал татсан нь аргагүй юм.
Мао Зэдуны “Соёлын хувьсгал”-ын үед “улаан хамгаалагчид” нь өвөрмонголчуудыг барьж аваад толгойгоор нь галтай шавар пийшинд шургуулж яргалдаг тухай олон улсын зарим радио станц мэдээлэхийг би хоёр чихээрээ сонссон удаатай. Яаж байгаа юм бэ гэхээр, монголуудын хөлдүү толгойг гэсгээж байгаа юм гэдэг байжээ. Үүнтэй харьцуулбал монгол зан заншил, ахуй соёлын зүйлд хандсан Зян Руны ном нь Хятадын соёлын хувьд гарсан бараг хувьсгалын хэмжээний үзэгдэл ч гэж үзэж болох талтай.
Нөгөөтэйгүүр Хятадын эдийн засгийн өсөлт ба түүний байгаль орчны хор хөнөөл эвлэршгүй шатандаа тулсан нь нууц биш нөхцөлд асуудлыг гүн гүнзгий талаас нь урансайхны сонирхолтой аргазүйгээр авч үзэх нийгмийн захиалга бий болсон нь мэдээж.
Иймэрхүү шалтгаанаар Хятад улс 30 хол гаруй ч юмуу сая доллар зарж үрж, гадаадын нэрт найруулагчийг урьж залж кино бүтээсэн нь цахар аялгаар орчуулагдан Монголд гарч эхэллээ гэнэ. Үзсэнгүй болохоор хэлэх юм алга. Трейлерыг нь харвал том найруулагчийн гар хөл мэдэгдэм бололтой.
Монголчууд бид мега төслийнхөө хар нүүрс хэмлэсээр хожим хэмжээгүй баяжицгаан гадагшаа нутаг сэлгэн арилах байлаа ч одоо уламжлалт онго сахиус саарал чоно тэргүүтэн ан амьтнаа барж идэн хөлдүү толгойлохоо болимоорсанж. “Чонон сүлд” кино нь зах зээлийн хомхой шуналыг бага ч атугай хазаарлах, нийгмийн цэвдэг сэтгэлийг ялигүй ч атугай уяруулахад нэмэх болох биз хэмээн найдна.
?