ЕВРЕЙН НЭГЭН ҮЛГЭР; МОНГОЛ БА СУПЕРНЭГДЛИЙН ОНОЛ

Бэсүд Ч. Эрдэнэ БИД ЯЛАВ номоос...

               Иудаизмийн тухай нэгэн ном дараахи үлгэрээр төгсдөг юм. Даалин дүүрэн зоос ганзгалсан нэг морьтон алс замд аялж явав гэнэ. Замд нь нэгэн үерлэсэн их гол хөндөлсөв гэнэ. Аа, хэдэн зоос хаяж гарам гаргаад гаталчихъя гэж нөгөө морьтон шийдээд зоосоо ус руу шидээд эхэлж. Нэг мэдсэн зоос нь дуусаад ганцхан нь гарт нь баригдсан атал гарам байдаггүй. Мань эр айж гайхаад эргэн тойрноо хартал голын тэрүүхэн доохонд завьтай хүн байж байх юм гэнэ. Үлдсэн ганц зоосоо өгөөд гол гаталжээ.

                   Ердөө ийм үлгэр. Еврей нар зүгээр нэг дэмий үлгэр зохиож суудаг улс даанч биш. Бид яг энэ үлгэрээр яваад байгаа юм.

                     Ядуурал хоцрогдлоо гэтлэнэ гэж байдаг баялагаа хаяад эцэст нь хоосон хоцорч, дордож үлддэг жишиг байна.

                Ядуурал хоцрогдол бол манай их хурлынхан уясан мориороо гаталдаг Онгийн голын хуурай сайр биш. Энэ бол үерлэж булингартсан ноцтой их аюул.

                   Бусдад завьтай хүн хүн гол гаргах гээд зогч байсангүй. Эсвэл олж харсангүй. Бидний хувьд түүхэн төөргөөрөө тийм бирваазтай таарлаа. Энэ нь супернэгдлийн онол. Эргэн тойрноо ажиглаж олж харангуут ганц зоос шидээд л цаад эрэгт гарчих. Ганзаган дахиа хадгалчих.

                 Хамгийн багаар хамгийн ихэд хүрэхийг логик гэнэ.

                 Еврейн ухаан гэж энэ логикийг баримтлахыг л хэлж байгаа юм.

                 Бид Дунд Азийн өндөр ууланд  зунжин практик хийж явав. Нэг өдөр олон оюутан нэг багахан өндөрлөг дээр гарах хэрэг гарлаа. Гэвч өндөрлөг нь эгц босоо хана мэт харагдаж байна. Алтайд төрж өссөнийх түрүүлээд гарчихъя гэж бодлоо. Үнэхээр эгц цавчим гэж дэндүүгээс гадна ерөөс тэндхийн уулсын хажуу хүнээс өндөр халуун орны модлог бут ургамалтайг хэлэх үү. Бид бас бага ч гэсэн үүргэвчтэй явах. Дээр гарт тааралдсан юмнаас дүүжилж мацсаар байгаад ер нь түрүүлээд гараад ирэх шиг боллоо. Гэтэл оргилд хөл тавиад хартал манай курсын ганц тэрчгэр еврей байдаг маань гарч ирээд суучихсан хөлсөө арчиж байх юм. энэ надад их сургамж өгсөн билээ. Хүн бүр л уралдсан. Авиралтад  хэн хэнээ хараагүй, харах ч боломжгүй. Гэтэл нөгөө тэрчгэр л яаж ийгээд түрүүлж байгаа юм. Бусдууд нилээд хойно цухуйсан санагдана. Хагас нь буцсан байсан.

                 Он жилийн удаанд яг санахгүй байна, гэхдээ мөн тэр тэрчгэр гэж одоо бодогдоод байна. Мөн нэг удаа ууланд цуваагаар явж байтал миний өмнө явсан хүн хальтраад нисээд өглөө. Би үүргэвчнийх нь оосроос барьж авч амжсан боловч алганы арьстай хамт аваад яваад өглөө. Эгц ханан хадан хажуу руу ойж бөмбөрөөд харагдахгүй болчихиж байгаа юм. Хавцлын тээр доор Коксу ( Хөх ус  буюу Цэнхэр гол гэсэн үг) голын ус ногоорч байх боловч хавцлын хананаас харагдахгүй. Бид зогсоод чимээ чагналаа, мань нөхөр голд үйхээс өөр зам байхгүй нь тодорхой. Чимээ гарсангүй. гэхдээ их өндөрт дуулдахгүй байж бас болно. Гэлээ гээд нэг нөхрөө хавцалд үйчихээд яваад өгөлтэй биш. Тэр үеийн орос оюутнууд бараг бүгдээр арми флотод алба хаасан шкаф шиг юмнууд байх. Зюбин гэж бид хоёр их дотносодог белорусс байсан маань, энэ нэг газар тээглээд тогтчихсон байхаа, голд унасан бол чимээ цуурай заавал сонсдоно, би хойноос нь бууж харах гээд үзье гэлээ. Тэгээд Тютин билэв үү бас нэг орос нийлээд бид гурав яаж ийгээд доошиллоо. Тэгсэн ашгүй нилээд дор бяцхандэвсэг харагдаж манай нөхөр хажуулдаад хэвтэж байна. Амьд юм. Дуудсан чинь толгой дохимор аядаад дуугарахгүй юм. Уналтын хүндцөхилтөөс хэсэг ухаан алдаад багтарчихсан хэрэг. Мань нөхөр биеэ хурааж бөмбөрсөндөө л азаар амьд гарсан. Сул тавьсан бол салам цохиулаад дуусах юм. Танай судлаач бас дээрээс бөмбөрсөн чулуунд цохиулаад багтарч л байв. Эгц газраас бөмбөрсөн чулуу чалоот уналтын хурдаар ирдэг. Ууланд хэн өндөрт байна, тэр ноёлдог. Үнэндээ ууланд явахад түрүүлэхдээ бус, түрүүнд явахад аюул бага байдаг юм. Хүний хөл гараар чулуу байтугай, том хад хөдөлдөг. Би өөрөө тийм хаддээрээсээ хөдөлгөчихөөд амьсгаа зогсчихож байсан удаатай. Яг тэр газар хожим талибанууд ороод ирчихсэн тухай Оросын телевиз мэдээлж байсан билээ. Багахан боловч хүнд тулаан болсон байх ёстой.  Казахстаны цэрэг орсон сураг байдаг. Мөн тэр үед тэр хавиар нэг геологч галинит буюу хар тугалганы хүдрийн илэрц эрээд яваад байх. Гэтэл нэг өдөр Павлова гэдэг оюутан бид хоёулхнаа явж байгаад нэг асган дунд гэрийн чинээ том цул цэвэр галинит олж үздэг юм. Орой нь нөгөө геологчийг дуудаад нэг их баяртай амьтад хэллээ.Геологч нэг муу морьтой. Мориор нилээд дөхөж болохоор газар гэлээ. Мань нөхөр маргааш нь заалгаад явсан нь олсонгүй ирлээ. Дахин хоёр өдөр эрээд бас олсонгүй. Та хоёр буруу юм үзсэн байх гэж байна. Бид хоёр галинитаа нэг муу танилгүй яахав дээ. Тэгээд бид хоёр нөгөө газар луугаа явлаа. Байдаггүй. Бид хоёр ямар орой дээр гарч сууж байгаад яаж асга руу буусан, хаашаа чиглэж бууснаа яг мэдээд хэд хэд өгсч бууж үзлээ байдаггүй.Уг нь асган дунд гэрийн чинээ том хар юм сондгой хэвтэж л байсан юм даа. Бид хоёр бүр цохиж тоншиж, зурж үзээд явсан юм. Сүүлд нь олон хүн оролцож хайсан. Сураг байхгүй. Өнөөг хүртэл гайхдаг юм.Алс хэт нь нэг том юм олох дохио байсан юмуу, хэн мэдлээ гэж одоо бодогдох. Үзсэн харсан, олсон мэдсэнээ бушуухан бичээд хэвлүүлээд байхгүй бол алга болчихдог юм байна гэж тэр цагаас бодох болсон. Тиймээс нэгдсэн онолын зүйлийг түүхий түргэн чигээр ньхэвлүүлэхэд ихэд анхаарч ирсэн. Үнэндээ арай ахиухан соёлт оронд бол илүү ажил, дэмий өртөг зардалтайюм их хийсэн.

                    Ийм нэг элдэв бяцхан түүх.

                 Байгаль орчноо газрын дээрхи доорхи бүгдтэй нь цөлмөх үйл явц маань алтан зоосоо усанд шидээд дуусгахтай ав адилхан үр дүнд хүргэнэ дээ. Гачигдлын гол гэтэлгэх бирвааз тань Супернэгдлийн онол. Шууд хэлэхэд Оюу ба Таван толгой биш шүү. Та бидний хар толгой. Энэ толгойд суулгах хэрэглээний софтвер хөтөлбөр нь супернэгдлийн гэдэг байгалийн шинжлэлийн шинэ, тэр тусмаа бүр эцсийн суурь онол юм даа.

             Учир иймээс энэ номыг болгоон уншсан хэн хүн бээр санал сэтгэгдлээ бичиж ирүүлбээс тусгай ном болгон хэвлүүлж болохуйц мэт. Маргах мэтгэх юм мэдээж гарна, муу сайн хэлэх нь мундахгүй. Гэлээ гээд монголчуудын цөм бүрэлдэхүүн тулгамдсан зарим асуудлаар санал солилцох хэрэгцээ гарна. Энэ тухайд цаг алдваас судлаач буруугүй шүү гэдгээ урьдаас анхааруулсу!!!

Continue reading →

Чоно ба сэтгүүлзүй

Чоно ба сэтгүүлзүй

Бэсүд Ч. Эрдэнэ

                Монголын утгазохиолд чонын сэдэв гүн угшилтай, өнөө ч тусгалтай, нөлөөтэй. Шинэ үеийн монголын сэтгүүлзүй чоно хамгаалах асуудлаар бага сага хөндөх болсон нь туйлын сайшаалтай хэрэг.

               Энэ мэтхэнийг эрээлэгч миний бие Монгол улсын гадаад сурталчилгааны салбарт хуучин шинэ үеийн 25 жил ажилласан нэгэн. Тэгээд 1998 онд боловуу, хөдөө томилолтоор явж ирээд “Үнэн” сонинд нэг мэдээ бичиж, дотоодын хэвлэлд бараг анх удаа хандсу гэж бодлоо. Маргааш өглөө нь “Үнэн” сонин тэргүүн нүүрэндээ, нэг нөхөр 14 билэв үү, чонын бэлтрэг суйлж хүйс тэмтэрсэн тухай мэдээг нэн бахархалтайяа бичиж нийтэлсэн байлаа. Ой гутсан, аймшиг төрсөн. Тэгээд мэдээ өгөхөө больсон.

               Геологийн эринүүд, байгалийн хувьслууд, түүхийн үеүүд, нийгмийн байгууллуудыг даван туулсаар Монгол орны чимэг, бахархал, нүүдлийн соёл иргэншлийн  гайхамшиг болсоор ирсэн сүүгээр бойжигч амьтадын баялаг их сүрэг хандгай, бугаас эхлээд хэрэм зурам хүртлээ гулууз, арьс, сүүл, чив болон ачигдаж дууссан аймшигт экоцидийн 25 жил байлаа. Үгүй ядахдаа үлэг гүрвэлийн олигтой яс ч одоо үлдээгүй. Байгаль орчин нь түүхэнд тохиолдоогүй цар хурдцаар сүйрч буй улс орон гэвэл өнөөдөр зөвхөн Монгол.

               Аймшигт экоцидийн энэ 25 жил нь өршөөлгүй геноцидийн үе бас байлаа. Нэг сая хүн амаас 2 сая хүртэл 26 жил, 2 саяас 3 сая хүртэл бас 26 жил орсон нь энэ геноцидийн цар хэмжээг харуулна. Хамраас нь цус гаргаагүй гэж Э. Бат-Үүлийн баталдаг үхэр огдой, үлийн оготно л өсч үржсэн байх.

              Энэ бүх үгүйрэл сүйрэл, хэлмэгдэл золиосын эцсийн үр дүн нь өнөөдөр төлбөрийн чадваргүй гуйланчилсан Монгол Улс.

              Одоо үлдсэн нь газар нутаг, хэвлийн баялаг. Уур амьсгалын дулаарал, хуурайшлын мөчлөг, Монгол орны завсрын эмзэг байгаль орчны нөхцөлд уул уурхайн компаниуд цөлжилтийн олон зуугаас хэдэн мянган голомтыг гадаадын хөрөнгө оруулалт гэх бас л өр зээлээр үүсгэхээр ухаан жолоогүй шүлэнгэтэн байна. Газрын тухай хуулийн төсөл нь хэрэгжвээс Монгол Улсын ирээдүйн оршихуй ерөөс лөөлөө болох нь тодорхой.

               Аливаа үндэстэнд үндэсний эрхэмсэг оршихуй гэж нэг ойлголт байдаг юм. Энэ бол үндэстэн оршин тогтох суурь тулгуур нөхцөл. Ахуйн оршихуйд дулдуйдах нь мөхөхийн удиртгал нөхцөл болдог жамтай. Мөхлийн үйл явц түргэн, нэг хоёр үеийн дотор ч тохиолдоно. Монгол Улс экоцид, геноцидийн нэг бүтэн үеийг өнгөрөөгөөд байна. Үүнтэй холбогдон нэн ноцтой нь юув гэвэл, ардчилал, зах зээл гээчийн 25 жил нь боловсролын навс уналтын үе бас байснаар энэ үес төрж өссөн манай залуу үед монгол угсаатны оршихуй, дэвшихүй, хөгжихүйн үндсэн асуудлуудаар ойлголт өгч, сонирхол төрүүлж, хэлэлцүүлэг өрнүүлэхэд маш бэрхшээлтэй нь нэгэнт илт байна.

              Аль ч улс оронд ямар нэг шалтгаанаар “алдагдсан үе” тохиолддог. Маоист Хятадад тохиолдсон. Орост манайхтай адил тохиолдоод одоо хоёрдахь үеээ тавиад туучихгүйн төлөө бүх хүчээр чармайж байна. Учир нь, дахиад нэг үеийг боловсролгүй алдваас ОХУ гэдэг их гүрний асуудал унтрана. Монгол маань Гүүглээр их үсрээд шар мэдээ, улстөрийн хийрхэл, хэрүүл уруул, ерөнхийдөө гэвэл дэлхийн баячуулын балаг, топ-моделиудын өгзгийг түүж харснаас цааш боловсролгүй менежер, хуульч, сэтгүүлчдийн гэх мэт бас нэг үеийг бэлтгэвээс үндэсний тусгаар тогтнол, угсаатны оршихуй ганхана. Боловсрол хариуцсан сайд залууг юугаараа “Оны шилдэг залуу”-гаар шалгарсныг хэвлэл, мэдээллийн бүх хэрэгслээр хөөж үзвээс, нэг их хичээж гэнээртэй дуулсан бичлэг Интернетд байхаас өөр шалгарсан гавъяа оролцоо огт алга. Одоо Ерөнхий сайд нь хип-хопдож халаах болуужин гэмээр дампууралд нийгмийн сэтгэхүй умбажээ. Нэг Ерөнхийлөгч нь одоо титэм үг гэж хөвөргөөд салахаа больсон. Өнөөгийн Ерөнхийлөгч нь цэцэн мэргэн үгийнхээ ботийг хэдийнэ хэвлэчихсэн харагдсан. Үг хэл дагнаж, үйл хөдлөл орхигдсон нь өнөөгийн дүр зураг, ирээдүйн дампуурал.

                Дашрамд, “Утгазохиол, урлаг” сонин онч мэргэн үг (афоризм)-ийн “Билиглүүн бичээс” уралдаан зарласан байна. Афоризмаар алдаршсан хүмүүс дэлхийд 5-6-аас илүү гэхэд 10 хүрэхгүй. Гэхдээ том хүмүүс афоризм төрлийн зүйл олон цөөн үлдээсэн байх нь нийтлэг. Эйнштейнээс хамгийн алдартай нь “Хоёр хязгааргүй байна. Ертөнц хязгааргүй, хүний тэнэг бас хязгааргүй, гэхдээ ертөнцийн хязгааргүйд эргэлзэж болно” гэсэн хэллэг.  Афоризмыг зориуд зохиосон нь байхгүйтэй адил ховор. Амьдралын туршлагаа эгзэгтэй урнаар эрсдэлтэй товчилсон нь “Билиглүүн бичээс” гэлтэй юм. “Нахиу хамартай хүн Монгол Улсын Ерөнхийлөгч байх ёсгүй” гэж миний нэг танил агсан туршлагаараа хэлсэн нь миний санаанд үлдсэн эгзэг, эрсдэлтэй афоризм юм. Бивээр “Монгол Улсын Ерөнхийлөгч хүзүүгүй хүн байж болно. Харин хүзүүнд нь залгаастай хохимойд нь уураг тархи заяасан эсэх нь асуудал” гэж бодит туршлагадаа тулгуурлан хэлээд дурдсан уралдаанд дээгүүр байр горилмоор байна. Яагаад Эйнштейн хүнийг хязгааргүй тэнэгээр нь дуудах болов? Шинжлэх ухааны бүх түүх нь хүн гээч амьтны суу билгийг бус, чухам тэнэг мунхагийг харуулдаг логик хуультай юм. Энэ түүхийг л товчлоод хаа нэгтээ санаандгүй хэлчихсэн хэрэг. Эхлээд л тэнэг балай юм биш бол тэнд нээлт байхгүй гэж Эйнштейн бас хэлсэн нь шинжлэх ухааны хөгжлийн хууль. Өөрөөр хэлбэл, “Аливаа нээлт ямагт тэнэг асуултын хариулт байна” гэж хүмүн төрөлхтөн надаас өмнө мэдэх боловч яг таг ингээд афоризм хэлчихсэн нь үгүй бололтой.

              Хээрийн боохой, гэрийн нохой байна. Зөвхөн нохойгоор шог зураг хийдэг зураач А. Батбаярын ном шинэ сонин үзэгдэл болж оршив. Түүний тайлбарлалтгүй нэг зураг.

                 Урлаг бол үндэсний зөн хэмээнэ. Зөн гүйж, совин татаагүй бол урлаг гэж хуулбараас цаашгүй зүйл. Монгол банхар агуу том булуу олж зуугаад ирнэ гэсэн зөн билиг шог зураач А. Батбаярт төржээ. Тийнхүү яаж яваад, юу олоод ирсэн тухайд энэхүү сонин дахь миний түрүүчийн өгүүллүүдэд бий. 

                     Ц. Элбэгдоржийг нохой гэвэл муу нохой. Дэвэн дэлхийгээр яс горьдон худал хэнхэглэн гүйх боловч хувьдаа бэлэг цуглуулснаас өөр бүтээсэн юм үгүй нь нэг хэрэг гэхэд жинхэнэ монгол банхарын дааж ядан зуугаад ирсэн аугаа түүхэн булууг Монгол Улсын Үндсэн хууль ёсоор харж маналцаад сууж мэддэггүй монгол сэтгэлгүй золбин санаат нохой. 

Зян Руны “Лан Түтэн”

              Дэлхий даяаршаад ганц том тосгон болчихсоны жишээ хэлье. 1990 оны цагаан морин жил Англид суралцаж ахуйд манай нэг багш Пол Ниблок, манай нэг найз чамтай уулзана гээд байх юм, уулзахыг бодоорой гэж хэдэн ч удаа хэлсэн юм.  

              Тэр найз нь хэн юу болохыг хэн мэдэхэв, сураггүй л байлаа. Гэтэл сургуулиа төгсөөд Уэльсийн нийслэл Кардиффаас Лондонд ирж Элчин сайдын яамнаа ортол мань нөхөр намайг тэнд хүлээгээд сууж байсан нь английн нэрт сэтгүүлч Жаспер Бекер юм. Таны надтай уулзах хэрэг зориг юусан бол гэтэл, би Монголд очмоор байна, хэр баргаараа судлаад нэг ном бичих бодолтой, намайг очиход тусалж үзээрэй гэх юм. За даа, очсон хойно тань харагдах байлгүй дээ, би хойноо эзэнгүй орхичихсон хөлтэй хөлгүй хоёр хөгшиндөө санаа зовох, бушуухан харихаас өөр юм одоохондоо толгойд алга, Монгол ч хэцүү л байгаа сураг чимээтэй энэ тэр гэлээ. 

              Ялигүй хожим 1991 оны эхээр Жаспер Бекер хүрээд ирлээ. Нэг унаа, нэг хэлмэрч хэрэгтэй гэнэ. Унаа нь өдрийн 35 ам. доллар, хэлмэрч нь 50 доллараар гадаадынханд үйлчлэдэг тариф тогтоод байв. Энэ надад үнэтэйдээд байна, хямдруулаад унаа, хэлмэрч залгуулж үзээч гэж гуйх юм. Яая гэхэв, МОНЦАМЭ агентлагийн Ерөнхий захирал ганц УАЗ-аа, сайн англи хэлтэй ганц хүнээ өгөөд явуулчихлаа. Мань Бекер хот хөдөөгүй нилээд явж бичсэн “The Lost Country” нь шинэ Монгол Улс мэндэлж буй тухай дэлхийд гарсан анхны ном юм.

              1967 онд буюу монгол-хятадын харилцаа Сюй Шүжяны цэрэг Хүрээнд цөмрөн ирэхээс арай наахнуур муудсан цаг үед  Монголын Ардын армийн Мото-буудлагын тусгай 2-р батальон Чойбалсанд шилжин байрлахад үүнийг эрээлэгч шинэ цэрэг байв. Мөн тэр жил Зян Рүн гэх хятад залуу Хятадын “Соёлын хувьсгал”-ын илгээлтээр Өвөр Монголын малчин айлд урилгагүй зочноор ирж суурьшжээ. Тус тусын илгээлт өвөрлөн сөрөгцөн зогссон бид хоёрыг их үсрээд таван өртөө газар л зааглаж байсан дүр зурагтай. 

              Хожим 1997 онд миний бие Бээжинд сурвалжлагчаар суухуйд Жаспер Бекер Хонконгийн “South China Morning Post” сониныг мөн Бээжинд төлөөлж таарсан юм. Энэ сонин, түүний сурвалжлагч Бекер нь Хятадын талаархи мэдээлэл, дүн шинжилгээний маш томоохон эх сурвалж байсныг хэлэх хэрэгтэй. Тэр үес улс орнууд Хятадад суулгах томилолтдоо ихэд анхаарч байсны улмаас олон улсын томоохон сэтгүүлчидтэй чухам Бээжинд уулзаж учрах, мэдээлэл, прогноз солилцох боломжтой байлаа. Хятадыг Орос, Монгол лугаа ардчилж хэзээ ч болохгүй гэсэн миний үзэл бодолд Барууны сэтгүүлчид эхлээд ихэд дургүйцдэг байсан бол төдөлгүй, чинийх ер нь зөв юмшиг, гуравдахь зам гэж байж болохгүй гэх газаргүй харагдаад байх чинь гэх болсон.  

             Тэгсээр мөнөөх Зян Рун хэмээгч боловсролгүй ч биш байлтай хүн өвөрлөгч ахуйд олон жил хоол хороож, өлсгөлөнг гэтэлснээ бодолхийлэн бичсэн “Лан Түтэн” ном нь хятадын уранзохиолд шинэ үзэгдэл болсноор дэлхийд ч багагүй нэрийг олсон сураг гарав. Зян Рун англи хэлээр орчуулагдсан номоо Жаспер Бекерт гарын үсэгтэй дурсгажээ. 

                    Тэр номыг Бекер түүний танил сэтгүүлч Б. Лутаад өгснийг би түр авч уншсан хэрэг. Эртний уламжлалтай хятадын утгазохиолоос шинэ сэргэг сэдэв сэлт хүлээж байсан дэлхийн сонирхолд нийцсэн роман болсон шалтгаанаар санаандгүй нилээд нэрд гарсан зохиол. Роман гэх боловч нуршууг нь хасвал муугүй тууж. Нуршуу нь ерөөс хятадын утгазохиолын нэг онцлог гэлтэй ч юм. Чухам хятад уншигчиддаа бол ямар нэг юм гүнзгий бодуулах хэрийн зохиол. Гадаад талдаа бол ямар боловч наад зах нь монгол угсаатны Бөртэ-Чинуа онгон сүлд тотемын нэрийг таниулж, цаашлаад байгаль ертөнц, хүн амьтны оршихуйн нарийн ширийн учир начрыг цухас боловч хөндсөнөөрөө анхаарал татсан нь аргагүй юм. 

                   Мао Зэдуны “Соёлын хувьсгал”-ын үед “улаан хамгаалагчид” нь өвөрмонголчуудыг барьж аваад толгойгоор нь галтай шавар пийшинд шургуулж яргалдаг тухай олон улсын зарим радио станц мэдээлэхийг би хоёр чихээрээ сонссон удаатай. Яаж байгаа юм бэ гэхээр, монголуудын хөлдүү толгойг гэсгээж байгаа юм гэдэг байжээ. Үүнтэй харьцуулбал монгол зан заншил, ахуй соёлын зүйлд хандсан Зян Руны ном нь Хятадын соёлын хувьд гарсан бараг хувьсгалын хэмжээний үзэгдэл ч гэж үзэж болох талтай.

                  Нөгөөтэйгүүр Хятадын эдийн засгийн өсөлт ба түүний байгаль орчны хор хөнөөл эвлэршгүй шатандаа тулсан нь нууц биш нөхцөлд асуудлыг гүн гүнзгий талаас нь урансайхны сонирхолтой аргазүйгээр авч үзэх нийгмийн захиалга бий болсон нь мэдээж. 

                 Иймэрхүү шалтгаанаар Хятад улс 30 хол гаруй ч юмуу сая доллар зарж үрж, гадаадын нэрт найруулагчийг урьж залж кино бүтээсэн нь цахар аялгаар орчуулагдан Монголд гарч эхэллээ гэнэ. Үзсэнгүй болохоор хэлэх юм алга. Трейлерыг нь харвал том найруулагчийн гар хөл мэдэгдэм бололтой.  

                 Монголчууд бид мега төслийнхөө хар нүүрс хэмлэсээр хожим хэмжээгүй  баяжицгаан гадагшаа нутаг сэлгэн арилах байлаа ч одоо уламжлалт онго сахиус саарал чоно тэргүүтэн ан амьтнаа барж идэн хөлдүү толгойлохоо  болимоорсанж. “Чонон сүлд” кино нь зах зээлийн хомхой шуналыг бага ч атугай хазаарлах, нийгмийн цэвдэг сэтгэлийг ялигүй ч атугай уяруулахад  нэмэх болох биз хэмээн найдна.

Continue reading →

Байгалийн цогц

Canis lupus Linnaeus

Бэсүд Ч. Эрдэнэ

Байгалийн цогц

                Соёлжиж иргэншсэн өнөөгийн хүн уншиж танилцсан, үгүй ядахдаа дам сонссон байх ёстой 15 ном бий гэх ба чухам ямар 15 ном болохыг хүмүүс өөрсдөө мэдэхийн тулд 1500 ном унших ёстой болдог гэсэн үг бий.

                Ер нь бол түүхэн алдартай номын тоо 15 дотор багтах тун магад. Үнэнхүү аугаа их судалгаа, нээлтийг шүүж тунгаахул гарын арван хуруунд багтаад ирэх байдал бий. Ямар боловч Карл Линнейн “Байгалийн цогц” хэмээх аврага бүтээл 15-д ч, 10-т ч орно.

                1758 онд бүрэн хэвлэгдсэн энэ номонд амьтан, ургамлыг ангилах шинжлэх ухааны онол, аргазүйг анх боловсруулж, амьтны 4400, ургамлын 7700 төрөл зүйлийг ангилан тодорхойлсон байна. 

                   Монголын үндэсний онго сахиус домогт Бөртэ Чину-а нь шинжлэх ухааны нэрээрээ Canis lupus Linnaeus бөгөөд нэрт судлаач А. Г. Банниковын “Млекопитающие Монгольской Народной Республики (Монгол орны сүүгээр бойжигч амьтад)” хэмээх суурь бүтээлд чонын судлагдахуун олон нүүр эзэлж анх тоймлогдсон юм. Ер тухайн үедээ Монгол орны иж бүрэн судалгааг ЗХУ-ын Шинжлэх ухааны академийн Монголын комисс эхлүүлэн өрнүүлэхэд нөр их хүчин зүтгэл гаргаж, судалгааны материалаа нэн өндөр түвшинд боловсруулан хэвлэсэн нь өнөө ч Монгол орны байгальд холбогдох бүхий л сэдвээрхи нэвтэрхий толь хэвээр байна. А. Г. Банниковын 1954 онд хэвлэгдсэн том ном гэхэд Монголын комиссын бүтээлийн 53-р боть юм. 

                  Хүн ба чонын харьцаа буурал эртнийх. Түүхийн өмнөх гэж утгазохиолд хэлдэг тэр эрт үеийнх. Хүн ба чоно дулаан агуй оромж булаацалдан хамтран амьдарч асан үед анх гэршүүлсэн амьтан нь чоно болж, нохойн төрөл зүйл үүссэн байдалтай. Орос Алтайд 35000 жилийн өмнөх нохойн яс олдсон мэдээ бий.

                   Энэ үүднээс алтай угсаатны чоно онго эрхэмлэх ёс түүхээр нөхцөлдсөн нь илэрхий. Ер нь бол монгол угсаатан чоныг, тюрк угсаатан нохойг эрхэмлэх байдлаар алтайчууд ялгарсан байдаг. Тюрк угсаатны түүх соёл ба нохойн холбоог казах-оросын нэрт яруу найрагч Олжас Сулейменов ихэд тодруулан судалж нийтэлсэн бий. Орост ногай-татар үндэстэн байх ба ногайчууд нь өөрийн нутаг дэвсгэргүй үлдчихсэн ганц үндэстэн болов. Ийм зуйгуул үндэстэн бий нь Орост багагүй хүндрэлтэйг тэмдэглэж байна. Тухайн үедээ ногайчуудыг халимагууд дарсан түүхтэй. “Ногай” нь ”Нохой” л доо.

         Хүн, чонын харьцаа бас хүндрэлтэй, зөрчилтэй. А. Г. Банниковын зөв зүйтэй тэмдэглэснээр, Монгол орон бол чонын онцгой тархацтай нутаг. Нөгөө талаар Монгол маань мал аж ахуйн орон. Чоно, хонь, хүн гурав яаж ийж зэрэгцэн оршсоор ирсэн байна. Банников “Современная Монголия” сэтгүүлээс (хожим англи, орос хэлээр гарах болсон энэ сэтгүүлийг 1980-аад онд миний бие эрхэлж асан удаатай) эшлэн тэмдэглэхдээ, 1929-1930 онд хээрийн боохойн аманд 4000 тэмээ, 23000 адуу, 22000 үхэр, 177000 хонь, 28000 ямаа хоол болсон байна. 

            Нөгөө талаар, 1909 онд монголчууд 121400 чонын арьс экспортлосон нь рекорд үзүүлэлт байх. 1908 онд Хаалганд 120000, Хиагтад 1314 ширхэг чонын арьс гаргаж байжээ. 

                Ардын хувьсгалын дараахи үе гэхэд 1927 онд 9900, 1931 онд 7840 арьс гэх мэт бэлтгэж гадаадад гаргасан нь ерөнхийдөө дундаж тоо. 1930-1940-өөд оны байдлаар авч үзвэл, хамгийн олон чоно алж, арьсыг нь бэлтгэдгээр Увс, Дорнод, Өвөрхангай, Завхан, Архайгай  аймгууд эхний байруудыг дараалан эзэлж байсан статистик байна. Хуучин үед Архангай аймгийн Хашаат сумын хоршооны дэлгүүрт үлгэрийн том чонын арьс зарж байсныг санах юм. Энэ нь Банниковын тодорхойлсон чонын зарим үнэт дэд төрлүүдийн нэг байсан болов уу. 

                Шинэ үед чонын гулууз махыг вагон вагоноор ачиж экспортлох болов. Хэдэн жилийн өмнө юм, Улаанбаатар төмөр замын төв буудлын өмнө чоно, зээрийн гулуузыг холиод өрж хураасантай таарсан. Бодвол, Хятадад гаргахаар хөдөөнөөс ачиж ирснийг цагдаа хураасан нь тэр байх. Нүд хальтирмаар муухай юм билээ. 

              Ер шинэ үед Банниковын номонд орсон Монгол орны сүүгээр бойжигч амьтдыг хүйгээр нь хядаж, Хятадад экспортлосоор энэ их өргөн уудам газар нутаг маань ан амьтангүй хувхайрч гүйцлээ. Хятадыг чонын мах тэргүүтэн юугаар ч цатгаж дуусах арга хэзээ ч байхгүй. Монголд мөхөл учрах аюул энэ талаас нэг нигууртайг санах цаг болсон баймаар.

                   Гэтэл Байгаль орчны яам нь энд тэнд ор мөр төдий үлдсэн хэдэн аргаль угалз, янгир тэхийг өршөөлгүй устгах шийдвэр гаргаж суудаг байна. Ирэх сонгууль хүртэл түр хугацаанд сайдаар суусан бизнес авгай нь турж үхэхдээ тулсан хэрэг үү. Ерөөс агнуурын зөвшөөрөл өгөхийг хуулиар чандлан хориглох ёстой. Хангай, Хэнтийд амь тээж үлдсэн ганц муу үнэг (Vulpes vulpes Linnaeus)-ийг мэдрэлийн өвчтэй нэг нөхөр алахаар амь тавин хөөгөөр БХЯ-ы ганц нисдэг тэргийг сүйрүүлсэн нь Монголын нийгмийн сэтгэл мэдрэлийн эрүүл ахуй бүхэлдээ ноцтой, нэн осолтой алдагдсаны баримт, баталгаа юм.

Continue reading →