Засгийн Газрын замын зураг

Бэсүд Ч. Эрдэнэ, судлаач

Замын зураг

        Нилээд нийтлэг үзэгдэх “Road map” гэдэг нэр томъёо анх АНУ-аас гарсныг  НҮБ ч хэрэглэх болов. Эгзэг ээдрээтэй асуудлыг шийдэхийн тулд эхлээд хүрэх газраа буюу тухайн цагийн зорилтоо тов тодорхой товлосон байх ёстой. Тэгээд тийшээ хүрэх арга зам, үйл ажиллагаагаа дэс дараалан яв цав тооцно. Ингээд явбал тийм юманд хүрнэ гэсэн л загвар зураг. Практик дээр хүрэх ч байна, үгүй ч байна. Гэхдээ ямар боловч тухайн асуудалд холбогдох тухайн удирдлагын механизм буюу жолооч нь нэгэнт тохиролцсон замын зургаа хэлбэрэлтгүй хэрэгжүүлээд л төөргөө хардаг. Ийм л логик. Угтаа шинэ юм биш.

        Хуучин уламжлалт, универсаль нэр томъёо нь алгоритм. Ямар нэг зорилт ямагт байна. Түүнд хүрэх арга зам буюу алгоритмыг олох, зохиох, гөрдөх хэрэгтэй болно. Дийлэнхи олонхи тохиолдолд тухайн зорилтыг шийдэх үнэн зөв алгоритм цорын ганц байна, олон байж чаддаггүй нь цаанаасаа логикийн хорио цээртэй юм.

        Шинэчлэлийн гэх гуншинтай ЗГ-ын дараа гарах авралын ч юмуу цолтой ЗГ маань эн түрүүнд Замын зурагтай болох хэрэгтэй. Энэ мөчид ийм шаардлага гарцаагүй тавигдаад байна. УИХ-ын ирэх сонгууль гэдэг монгууль хүртэл зай ч байна, лай ч байна. Замын сайн зургаар алхаа гишгээгээ зөв олж явбаас өнөөгийн хурдцын нөхцөлд эргэлт гаргахад бүтэн хагас жил бүү хэл, нэг өдөр ч хангалттай. Эргэлт эхлээд толгойд орж, санаанд багтах ёстой. Найдвар бага, бараг байхгүйтэй адил, гэхдээ нийгмийн захиалга гэж байдаггүй биш байдаг, ажиллахгүй биш ажилладаг хүчин зүйл.

                Шинэ үеийн Монгол олон ЗГ үзсэн. Тухай бүр тулгарсан нийгмийн захиалгыг тэд гол төлөв шийдээд ирсний үр дүн нь манай өнөөгийн өндөрлөг юм. Одоо бүрэлдэх ЗГ-ын өмнө чухам ямар захиалга байж болох ба байна вэ?

        Манай хөгжлийн хэвийн үйл явцыг үндэсний дэвшил, сэргэн мандлын үйл хэрэгт шууд ба огцом шилжүүлэх боломж, үндэслэл бий болсон. Үүнийг хэрэгжүүлэх захиалга нийгмээс бус, Дээр Тэнгэрээс байна.

Андре Вейлын теорем

               Нэгдүгээр зэрэглэлийн хүн 1-р зэрэглэлийн хүмүүстэй шадарладаг. 2-р зэргийн хүн 3-р зэргийн хүмүүстэй ажилладаг, 3-р зэргийн хүн 5-р зэргийн хүмүүсийг хөлсөлдөг. Ийм л теорем байх ба баталгаа нь дэлхийн ба монголын түүх. Андре Вейл нь францын нэрт математикч (1906-1998).

        Чингис өөрөө дээд чинсааны бодгаль учраас түүний шадар 9 өрлөг бол мөн тэр зиндааных. Энэ 1-р зэрэглэл нь буурахгүйгээр аравтын дарга хүртэл нэвт явна. Чингисийн Монголын нэг гол нууц үүнд байв.

            Төр маань 2-р зэргийн хүнээс эхлэвэл ердөө хоёр шат доошлохдоо шалдаа буучихаж байна. Энэ бол өнөөгийн Монголын дүр зураг.

Үндэсний лидерын асуудал

           Үндэсний лидерын асуудал нь Вейлын теоремын гол мөрдөлгөө болж урган гардаг. Ардчилсан тогтолцоо нь үндэсний лидерыг олж өргөн дэвшүүлэх механизм мөн үү, биш үү. Мөн байх. Өөрөөр бодвоос, ардчилал утгаа алдана.

            Ардчилал бол нийгмийн дэвшил. Нийгмийн дэвшлийн эцсийн үр дүн нь үндэсний дэвшил, сэргэн мандал байх ёстой. Өөрөөр бодвоос, ардчилал утгаа алдана. Монгол үндэстний дэвшил гарч, Монгол Улс сэргэн мандана гэвэл, босго нь хэт өндөр. Чингисийн Монголын хүч чадал, нэр нөлөөнд хүрч баймааж сая монгол угсаатны сэргэн мандлын тухай ам нээж, хэл загатнаж болно. Түүнээс наашгүй. Чингисийн Монгол нэгэнт байсан ахул тэр дахин давтагдана гэсэн аксиом түүхийн философийн логикт байдаг юм. Хятад дэлхийн мануфактур байсан, дахиад дэлхийн мануфактур боллоо. Гайхах зүйлгүй.

               Чингисийн Монгол давтагдана. Үндэсний лидер байваас барьж авах үндэслэл, бариад гүйх ололт нь миний гарт байна. Чингис бээр “Санааг ану авбаас бие инү хаа холдох” хэмээн гэрээслэснээс Чёрчилль “Ирээдүйн эзэнт гүрнүүд нь оюун санааны эзэнт гүрнүүд байх юм” гэсэн мөрдөлгөө гаргажээ. Орчин үеийн даяаршсэн дэлхий дахь олон улсын  улстөрийн номлол гэвэл ердөө л энэ.

              Америкийн дагуулах үзэл санаа нь либераль ардчилал. Бид дагаж л байна. Орос орон евразизмын үзэл санааг сэргээн дэвшүүлж байх ба Еврази нь монгол морины туурайн мөр гарсан бүх газар нутаг юм. Хятад улс “мөрөөдлийн зорилт”-той гэх боловч энэ тухай тодруулах мэдээлэл надад алга.

          Ерөнхийдөө дэлхийн байдлын цаадын төлөв тов тодорхой. Еврази дахин ба англи-саксон ертөнц сөрөн зогсолцоно. Дэлхий нэг туйлтай, олон туйлтай гэж нилээд будилсан. Байгаль ямагт хоёр туйлтай ба хоёр туйл, татах төв нь дахин бүрэлдэх үйл явц эхлээд шуударчихлаа.  

          Тэгвэл өнөөгийн Монгол Улс чухам юугаар, яаж дэлхийг дахин даяарчилж, оюун санааны эзэнт гүрэн байгуулах юм бэ?

            Санаснаас үлэмж илүү хялбархан. Англи-саксон соёл, ухааны ноёрхол 327 жилийн өмнө Исаак Ньютоны номоор эхэлж тогтоод өнөөг хүрч байна. Түүх ямагт ээлжтэй. Евразийн соёл, ухаан ноёрхохын тулд бас нэг ном л хэрэгтэй. Тэр ном нь Ньютоны үүсгэсэн онолын физикийн ухааныг төгсгөсөн байх ёстой, тэгээд байж байгаа юм, бидний гарт. Ердөө л энэ, гайхаж цөхөх юмгүй ердийн үзэгдэл. Англи-саксон ноёрхол 300 жил үргэлжлээд солигдоно, солигдохын тулд тийм тийм юм болно гэсэн зөгнөл 500 жилийн өмнөөс байжээ. Үүнийг дурдах нь мухар сүсэг. Мухар сүсгийг ч анзаардаг юмыг боловсрол гэнэ.

Чадвар

           Монголын улстөрийн үгийн санд чадвар гэдэг үг оруулах гэж хичнээн жил ядаад чадсангүй. Энэ үг бүр мартагдсан. Нам төвт төрийн нөхцөлд чадварын тухай ойлголт үнэхээр хэрэггүй, үндсэндээ хортой. Чадвар ярихаар шаардлага тавих, сонголт хийх албатай болдог. Нам төвт нөхцөлд шалгуур нь чадвар биш,  нам ярьж, хишиг горьдсон алиа салбадай байхад хангалттай.

                 Гэтэл хаана ч, хэзээ ч ЗГ-аас ганц хүсдэг нь чадвар.

               Баабарын үгээр бол 76-аас 19 нь мэдрэлийн согогтой ч юмуу, ер төр засгийнхан бичиг үсэгтэй үгүй нь ч эргэлзээтэй гэнэ. Ор мөртэй ч гэсэн хэтрүүлэг биз. Огт хэтрүүлэггүйгээр тов тодорхой, туршилт ажиглалтаар тогтоогдсон баримтаар хэлбэл, Монгол Улсын Ерөнхийлөгч, УИХ, ЗГ-ын түвшинд ба хүрээнд 5 хуудас зүйл унших хэрийн хөдөлмөрийн чадвар, уншаад ойлгох хэрийн оюуны чадвар, ойлгоё гэх ажлын зүтгэл, ерөөс монгол гэх сэтгэл огт харагдсангүй ирлээ. Энд хэтрүүлэг огт байхгүй шүү.

             ЗГ-т заавал чимэг гуншин хэрэгтэй бол одоо бүрэлдэх ЗГ-т дэвшлийн нэр өгөөд, ЕС нь чадвар гэсэн үгтэй орж ирмээр байна. Эсбөгөөс байж л байдаг хэдэн дундаж саарал түшмэд хэн нь юу болж, юуг яаж бүрдүүллээ ч байдал өөрчлөгдөхгүй. Цаашид байдал улам муудах магадлалтай ба үүнийг сөрж гарахад чадвар шаардагдана.

          Үндэсний лидер алга. Монгол байтугай том улс оронд энэ чинь зуун жил, хэдэн зуун жилдээ нэг олдвол олддог, үгүй бол үгүй эд. Өнөөгийн Монголд ёстой горьдохын гарз юм байна. Энэ нөхцөлд чадварлаг ЗГ хамтын удирдлагын механизмаар юм хийж бас болмоор. З. Энхболд УИХ-ын 33 гишүүнээс хэлэлцье гэсэн нь бас л явцуу хүрээ. Бидний мэдэх хүмүүс, хэр баргийн нөхдүүд. Намын бус, үндэсний эрх ашиг, тухайн цаг мөчийн онцлогын үүднээс хандаж илүү өргөн хүрээнд эрж хайж, бодож сэтгэмээр байна. Хувийн секторт хэн, юу байгаа бол. Зэвсэгт хүчинд хүн байхгүй биз. Шинэ хүн хэрэгтэй байна. Аз сорьсон эрсдэл чухал боллоо. Арыг нь дааж болох байна. Боловсон хүчний хомсдол Монголд бүү хэл, Орост байна. Тэр бүү хэл, АНУ-д Засаг захиргааныхаа чадварын тухай ярьж эхэллээ. Эрх баригч нам ЕС-ад шууд нэр заачих хэрийн хүн бэлтгээгүй байна гэдэг бол бурангуй явдал. Бусармаг явдлын үүр уурхай болсны л харгай. Улс төр бол жинхэнэ утгаараа үндэсний амбийц байдаг юм. Манай улстөрчид гэж хувийн амбийц нь аминыхаа эрх ашгаас цааш гардаггүй хачин гаж солиотой хүмүүс. Төр засагт ажиллана гэдэг бол мөнгө босгохын нэр биш, үндэсний хэмжээнд нэр нөлөө олох арга зам. Тэр нэр нөлөөгөө хожим аминдаа ашиглах алтан боломж. Үүгээр жинхэнэ улс төр ба шудрага бизнесийн харилцан солбицол зохистой хангагдаж байдаг юм.

         Тэгэхлээр яахав гэхлээр, энэхүү өгүүллийг нэг мөр суугаад уншаад дуусгачих хэрийн ажлын чадвартай, оюуны боломжтой олон биш гэхэд 1-2 хүн олдохуйц ЗГ надад хэрэгтэй байна. Монголд ба дэлхийд надаас илүү хэрэгтэй байна.

          

Зорилт

          Орчин цагийн сэтгэлгээнд түлхүүр ба тулгуур ойлголт гэвэл энэ. Ертөнцөд ямар нэг системүүд оршин байна. Тиймээс орчин үеийн өндөр дээд шинжлэх ухааны хүрсэн нэг өндөрлөг нь системийн онол юм. Тэр онолын дүнэглтүүд, теоремууд байна. Монголын нийгэм бол систем. Системийн онол ёсоор авч үзвэл, зорилтгүй систем оршин тогтож чаддаггүй, нураад уначихдаг.

Тэгвэл Монгол Улсын зорилт яг юу байна вэ?

       Энэ маш ерөнхий асуултыг хийсвэр ба бодит бүхий л утга чанараар нь өнөөдөр тавихгүйгээр болж бүтэх юм цаашид гарахгүй. Ардчилал, зах зээл үү? Үзэл суртал, улс төрийн сурталчилгааны л нэр томъёо. Монгол Улсын Үндсэн хуульд “капитализм” гэсэн үг нэгээхэн ч байхгүй. Хүлцэл өчье, миний уншдаг, судалдаг, нэг муу мэддэг ганц хууль гэвэл Үндсэн хууль. Монгол Улсын Үндсэн хуулийн зорилт нь капитализмыг цогцлоон байгуулахад оршино.  

            Ардчилал, зах зээл нь капитализм байгуулах арга зам. Аль аль нь манайд америкийнхаас ч илүү байна. Капитализмд хөрөнгөтний ардчилал л байна. Өөр ардчилал гээч юм огтоос байдаггүй юмаа. Тодруулбал, хөрөнгөтний төлөөллийн ардчилал байна. Компаниуд төр барина, гэхдээ УИХ дахь төлөөллөөрөө дамжуулан төр ба засгийг атгана. АПУ-гийн Г. Батхүү өөрөө УИХ-д суух нь олигархизм. Нийгмийн хөгжлийн явц дахь бараг зайлшгүй нэг шат. MSC компани нэг нөхрийг сонгуулж суулгасан нь сая төлөөллийн ардчилал. АПУ юмуу, MSC -н хөрөнгө хүчин дээр та ч, би ч хаана ч, юугаар ч сонгогдож чадна, тиймээс өнөө ч, хойшид ч манай парламентад та бид хоёроос дээгүүр ч үгүй, доогуур ч үгүй амьтад л суух болно гэх мэт хялбархан зүйлийг одоо та бид ойлгодог, ойлгохынхоо хэрээр нийгмийн амьдралдаа анализ, дүгнэлт хийж чаддаг болмоор байна. Үндсэн хуульд “хүмүнлэг ардчилсан” гэж капитализмыг ичингүйрэн нэрлэдэг ёсыг баримталж хэлсэн төлөөнөө надаас хүртэл тэр хүмүнлэг нь хаа байна гэж нэхэж шалгаадаг хүмүүс олон байсан нь сүүлийн үес цөөрсөн. Хүмүүс хар зөнгөөрөө юм ойлгодог болсон шиг байна.

           Үндсэн хуулийн зорилт бол капитализм. Капитализм хүмүнлэг байх эсэх нь тухайн цаг үеүүдийн Тэнгэр мэддэг асуудал. МАН-АН-ын ЗГ хэдэн халтар төгрөг тарааж өгсөн нь лав судлаач надад багагүй тус болсон хүмүнлэг зүйл боловч сая огцордог шинэчлэлийн ЗГ үүнийг хараасаар дуусав. “Хүмүнлэг” гэдэг үг, ойлголт Монгол Улсын Үндсэн хуульд бий шүү, нөхдүүд минь гэж одоо бий болох ЗГ-т эн түрүүнд анхааруулмаар байна.

           Монголын улс төрийн үгийн санд “капитализм” гэдэг үгийг оруулаад өгөөч гэж хичнээн жил гуйгаад тусыг эс олов. Уг нь маш чухал, тэргүүн зэргийн асуудал юм шүү дээ. Яагаад гэвэл, капитализм гэж хэлснээр зорилтын зүйл зүй зохисоороо тодордог. Капитализм гэж юу вэ гэхээр, шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэл. Эхлээд шинжлэх ухаан, дараа нь үйлдвэрлэл. Зөвхөн ийм дараалал хүчинтэй байсан, байна, байх болно. Үйлдвэрлье гэж зарим хүмүүс хөөрч цуурдаг нь хий хоосон мөрөөдал гэхээсээ илүү дэмий тэнэглэл. Шинжлэх ухаан мартагдсан манай нөхцөлд зунгагны үнэр нь арилаагүй ноосоор үйлдэх аядсан өмхий углаашнаас цааш юм үйлдвэрлэж чадахгүй. Энэ тухайд Баабар хүртэл зөв хэлсэн буй. Эсгийг чулуу болтол хатууруулдаг технологи, хөдөлмөрийн соёлыг харъя гэвэл Иранд очиж туршлага судлах хэрэгтэй.

            Капитализмд ямар ардчилал, яаж байдгийг дээр дурдсан. Уг нь улстөрчид өөрсдөө зааж сургаж суух ёстой сэдэв шүү.

        Капитализм бол чөлөөт зах зээл гэж бид мэдэж байгаа.Тиймээс эдийн засагт хувийн сектор ноёлох ёстой.  Зах зээлд арилжаа л байна. Төр засаг ба хувийн секторын хооронд татварын харилцаа ямагт байна. Аа бас, арилжаа үүснэ. Энэ нь авлига. Хэзээ ч, хаана ч зах зээлийн арилжааны энэ хуулийн үйлчлэлийг арилгаж чаддаггүй юм. Их бага, баригдах баригдахгүйн асуудал л байна. Авлига, ерөөс ямар ч тоймтой томоохон хэргийг мөрдөн байцааж болох боловч мөрдөн байцаагчид нь айдаг ганцхан юм байдаг. Өөрийгөө олоод ирэхвий гэж. Төр маань АТГ-ыг байгуулав. АТГ нь олоод ирэх объект онолд ч, практикт ч ганцхан. Энэ объект нь төр засаг өөрөө. Төр засагт байдаг юмыг л авлига гэдэг биздээ. Ингээд АТГ нь төр засгийн ажлыг хийлгэхгүй болсон нь объектив зүй тогтол. Үүнээс одоохондоо буюу капиталист анхны хуримтлалын төлөө амь тавьсан өнөөгийн бодит ба зайлшгүй үе шатанд зайлсхийх арга чаргыг би бас л олон жил хэлж бичиж байгаа хүн. Юув гэвэл, намууд хоорондын далд тохиролцоогоор авлига төрлийн арилжааг улс орны эдийн засгийн дундаж түвшинд тохируулан зохицуулж тарифжуулах явдал. Энэ бол олон улсад байж л байгаа арга хэлбэр, айж ичих зүйл хараахан бус. АТГ барьж тавиад ажил хийлгэхгүй зовлон болсон нь авлигын хэмжээ эдийн засгийн дундаж боломжоос хол давж, анхаарал хэтэрхий татах болсны харгай юм. 100 саяын авлигыг нэг нь ичээд өгөхгүй, нөгөө нь тоож авахгүй болсон гэдэг бол олон жилийн өмнөх мэдээлэл. Миний хэр барагт таарсан нэг жижигхэн жишээ хэлье л дээ. Хэдэн жилийн өмнө бид нэг нөхрийг тэр ажилладаг газарт нь тасгийн дарга болгомоор байлаа. Мэрэгжилтнийхээ хувьд ба олон жилийн туршлагынхаа хэрээр тасгийн дарга байвал байхаар л хүн юм. Тасгийн дарга болвол надад нэг өрөө гаргаж өгөх юм. Судлаач гэж сайнаар яривал гэрт багтахгүй номтой, муугаар хэлбэл гаргаад хаячих завдал болдоггүй хог цаастай хүн байдаг нь ёс юм. Гэтэл 10 сая хэрэгтэй гэнэ. Аль ч нийгэмд нэг муу мэрэгжилтэн л явсан, явсаар байгаа бидний хувьд боломжоос үлэмж хэтэрсэн тоо. Тэр газрын тамгын газрыг нэг нөхөр 200 саяар үнэлж авсныг бид мэдэх юм. Аюул нь юу гэвэл, миний бие авлигадаж чадалгүй цаасаа чихэх газаргүй явсаар буйд бус, харин мэрэгжилтэн гэдэг ойлголт төр засгийн бүх түвшинд устсанд оршино. Орчин цагийн нарийн нийлмэл, эгзэг ээдрээтэй нөхцөлд энэ бол үндэсний аюулгүй байдлыг ноцтой хөндсөн аюул занал шүү. Бусдыг нь болье, миний бие мэдээллийн талын мэргэжилтэн. Төр засгийн мэдээллийн алба гэвэл миний бие тэр талын зүйлийг тухайн цагтаа Англи, Германд төр засгуудынх нь урилгаар явж судалсан ганц хүн юм. Тэгээд жишээ нь, саяын шинэчлэлийн ЗГ-ын ХМА-ы дарга нь би байлаа гэхэд ЗГ нь огцорч харагдаач. Тийм юм байдаггүй юм. Удирдлагын бүх түвшинд хамгийн шадар хүн нь ХМА-ы дарга байдаг номтой юм. Тиймээс аль ч улсын ЕС гэхэд бодож цэгнэж, эрж хайсаар хамгийн сүүлд томилдог албан тушаал. Монголд олон засгийн газар огцорсон. Нэгээс бусад нь ХМА-ыхаа урагшгүй, мэргэжилгүйгээс огцорсон байдаг. Энэ мэтхэнийг юунд нуршив гэвэл, Баабар хүртэл мэргэжлийн ЗГ гэж дуугарахаа мэдээд байх болсон тийм нөхцөл байдалд Монгол Улс тулж иржээ. Гэлээ гээд мэргэжлийн ЗГ бүрэлдэх боломж одоогоор хаалттай. Нам төвт төрийн нөхцөлд энэ тухай ярьсны ч хэрэггүй нь маргах зүйл биш болсон. Үндсэн хуулийн нэмэлт засвараар нам төвт төрийг сэргээсэн нь уг чанартаа мэргэжлийн бус төр засгийг хуульчлаад өгчихсөн хэрэг юм. Үндсэн хуулийг яах ч арга байхгүй. Үндсэн хуулиас тойруу замаар зайлсхийх ганц гарц гэвэл, намуудын гишүүнчлэлийг хориглох явдал. Авилгын угт намуудын санхүүжилтын асуудал хаана ч байдаг, манайд ч тэр тусмаа байна. Н. Энхбаяр юмуу, Н. Алтанхуяг гэхэд намаа санхүүжүүлж чадахгүй бол ЕС байж ямар үхсэн үлийгээ хийх билээ дээ. Нам нэрийн дор дуртай дулдага, дулаахан халдага 2-3 хүн ганц өрөө хөлслөөд тэндээ Монголыг болье гэтэл хөгжүүлэх онол номлол, хөтөлбөр стратегиа боловсруулаад суудаг, бусад нь тухай тухайн цаг үеээ ажиглаж шинжээд саналаа хувааж өгдөг болвоос намын санхүүжилт гэх авилга арилжааны эх булаг арилна. Түүнчлэн сонгуулийн дараа намуудын гэх хар массыг хуй хүйгээр нь төр засгийн бүх шатанд багтаж ядтал чихсэнээр төр засгийн ажлын албад, аппаратууд нь төр засгийн засгийн ажлын дөр хамаргүйн дээр бичиг үсгийн боловсрол ч хомсдолтой нөхдүүдээр дүүрэх хэрэгцээ бас арилна гэх мэт. Намын гишүүнчлэлийг хориглох нь Үндсэн хуульд хүртэх хэрийн тогтолцооны асуудал биш боловч улстөрийн механизмыг хөндөхийнхөө хувьд эргэлтийн чанартай тул одоогоор боломжгүй. Үүнийг олон нийт Ц. Элбэгдоржоос хүлээж байсан боловч нөгөөх нь гадаадаар хувийн бэлэг цуглуулж давхиад дотоодын томоохон асуудалд төвлөрч эндээ саатах хүн биш байж таарлаа. Дараагийн Ерөнхийлөгч болох дур хүсэлтэй хүмүүс энэ тухайд юу хэлэхээ одооноос бодож болгоож сууваас илүүц огт бус. Нийгэмд ийм хүлээлт бий ба дийлэнхи биш гэхэд энгийн олонхийг лавтай хамарч байна. Гишүүнчлэлгүй нам гэхээр намуудын удирдлагууд урьдаас сэтгэлзүйгээрээ нэг бус, олон дахин үхэж хатах нь мэдээж боловч бодоод үзвэл намуудад маш ашигтайг сэтгэх хэрийн ухаан хүрэхгүй гэх газаргүй. Намуудын хар массын хувьд намын батлах нь амь ба заяа мэт бодогдоод, хүний эрх мэрх гэж дэмий донгосоод хэсэг явна. Гэвч эцэст тэр эрх ба боломжоо ямар нэг намын хүрээгээр хязгаарлуулахгүй, харин Үндсэн хуулиар олгогдсон иргэний эрхээ бүрэн бүтнээр нь эдлээд, ажил мэргэжил, чинсаа чадварынхаа  хэрээр төр засагтаа сонгогдож, томилогдоод явсан нь дээргүй юү гэсэн бодол барагтай тэнэг толгойд ч ормоордоо.

         Шинэчлэлийн дараахи ЗГ эдийн засгийг гэнэт годройттол эргүүлтэл хол, харин улстөрийн энэ мэт үндсэн асуудлаархи хууль санаачилж сууваас олон нийтийн санаа бодлыг сатааруулж цаг хожих сайн арга болно. Тамхины мэт асуудлыг том юм болгож тавиад нийгмийн анхаарлыг сарниулж үндсэн асуудлуудаас хөндийрүүлэх зэрэг шалихгүй муу аргыг ЗГ-ууд мэддэг, хэрэглэдэг болчихож. Тамхи хорьж хязгаарлалаа гээд үнэ л өсдөг, тамхичдын амьдрал, хэмнэл хүндэрдэг. Өөр өөрчлөлт угтаа гардаггүй. Тамхи татах нь муу зуршил боловч нийгэм, эдийн засгийн нөхцөл байдал, нийт уур амьсгалаар нөхцөлдсөн гүний учир холбогдолтой үзэгдэл.                                            

                Монгол Улсын Үндсэн хуулийн зорилт бол капитализм. Биш гэж зүтгэх бол зардал чирэгдлийг нь өөрөө даагаад Цэцээр хэлэлцүүл. Хамгийн чухал нь капитализмдаа бус, капитализм бол шинжлэх ухаан, үйлдвэрлэл байдагт оршино. Ардчилал, зах зээл гэж утгагүй уянгалан донгодоод байхаар нийгмийн сэтгэлгээ, удирдлагын практик, иргэдийн үзэл санаанд тодорхой зорилтын зүйл огт орж ирэхгүй. Капитализм гэж дуугарсан л бол эрхбиш үйлдвэрлэл, технологи, экспорт, нэмүү өртөг гэх мэтийн ойлголт санаанд орно. Эцэст энэ бүхэн шинжлэх ухаан, боловсролтой холбоотой нь ойлгогдоод ирнэ. Манай боловсролд гарсан ганц хувьсгал бол МУИС-т зурхай заадаг болсон явдал. Уг нь бол ШУТИС-т машин байгуулалт (machinebuilding, машиностроение)-ын тэнхим байгуулах ёстой байлаа. Үйлдвэрлэлийн эхэнд машин байгуулалтын боловсрол, чадавхи бий болсон байх ёстой нь хууль ном юм л даа. Японууд Дарханы ган хайгуулах үйлдвэр барьж өгөөд 25 жил болж буй байх. Энэ үйлдвэрийг дагуулан  металл боловсруулалтын чиглэлээр зарим нэг авсаархан үйлдвэрлэл бий болгох сацуу ШУТИС машин байгуулалтын хэдэн инженер, зохион бүтээгч бэлтгээд өгсөнсөн бол Монгол Улс одоо Уаз-469-ийг дууриалгасан жийп хэдийнэ хийгээд сурчихсан байх хугацаа өнгөрлөө. Манайхан электроникийн элдэв юм эвлүүлж наагаад сурчихсан тул оросынхоос илүү, солонгосынхтой өрсөлдөхүйц жийп гараад ирэх байсныг үгүйсгэхгүй. Монголчууд нүүдэлчин зангаараа шинэ юмыг шимтэж сонирхсон дээрээ ухаан жолоогүй хэсэг нүдэж нухдаг, хурдан суралцдаг онцлогтой юм. Нөгөө Баабарын өмсдөг өмхий эсгий углаашийг хийхийн тулд түүнийг хийдэг машиныг хийдэг машин байгуулалтын үйлдвэртэй болсноор капитализм эхлэнэ. Тийм чадавхи, үйлдвэрлэлтэй болсноор жижиг, дунд үйлдвэр гэх нь хоосон ам, хөндий цээж биш, ажил хэрэг болоод ирнэ. Тэд сэдэж санаачилсан, зохион бүтээсэн юмаа хийдэг машиныг захиалж хийлгээд л гаргасан гайхамшигт бүтээгдэхүүнээрээ дэлхийн зах зээлийг эзлээд авчих юм.

               Хамгийн чухал нь, капитализм гэж яриад, болж өгвөл бодоод ирэхээр толгой ажиллах шаардлага гардаг байхгүй юү. Соёолон адууны хөлс духандаа түрхээд ухаан санаа орж ирэхгүй. Капитализм гэж хэлээд үз. УИХ гэж ямар намын ухуулгын улаан булан юмуу, тэнд ардчилал, зах зээл гэж дэмий балай чалчихыг горимоороо хориглох хэрэгтэй. Капитализм цогцлоон байгуулах Үндсэн хуулийн зорилтыг хэрэгжүүлэх талаар юу санаачилж, хэрэгжүүлж, ямар үр дүн гарсныг л ЗГ-аасаа нэхэж хянаж суух ёстой газар.

               Өнөө бид манжийн үеийнхээс долоон дор авлига-арилжааны феодализмтай сууцгааж байна. Капитализм хөгжүүлэх мөнгө алга уу? Монгол шиг их мөнгө бэлэн зэлнээр хяналтгүй чөлөөтэй эргэлдсэн газар орон энэ дэлхийд энэ 21-р зуунд хараахан гараагүй байна. Хойшид ч юу л бол. Нэг хүн нөгөө хүндээ 8 тэрбум төгрөг бэлэглэдэг байна. Зүгээр л бэлэг. Албан баримт нь байналээ. АТГ 123 тэрбум төгрөгийн авлига луйвар илрүүлсэн бололтой. Илрээгүй нь их наядаар тоологдоно гэсэн үг. Нэг нөхөр мөнгөө ачааны машинаар зөөхдөө савируулсныг нь цагдаа харснаас хэрэг мандсан тохиолдол ч бий гэх мэт.

                Ц. Элбэгдоржоос иж бүрэн стратегийн түншлэлийн харилцаа тогтоогоод буй хятадуудын хэлдэг нэг зүйр цэцэн үг бий: Сайныг хийвэл ямагт чамлалттай, мууг үйлдвэл үргэлж илүүдэлтэй гэж. Шинээр бүрэлдэх буюу миний чин санааны ерөөлөөр дэвшлийн ЗГ-т сайн муу хийснийг эргэж харах, нягталж хянах юм захаас аван бий. Хятадын цэрэг Монгол руу нарийн төмөр зам тавихыг хүлээгээд суугаа гэж Б.Баабар арзайтал инээж харагданалээ. Ялигүй хожим монголчууд мэрзийтэл уйлахгүй биз. Х. Баттулгын кинонд хэлснээс ч хэд дахин их урт түүхтэй, хэцүү нарийн асуудал болохыг энд орхису. Хар нүүрс хэмлэх ганц зорилготой ЗГ гарч ирж хэрхэвч болохгүй. Эрчим хүчний их үүсвэр, ялангуяа нүүрсний зах зээл, эрэлт Хятад ч эрс өөрчлөгдөөд явчихлаа. Металл, ялангуяа зэсийн зах зээлийн өнөөгийн байдлаар авч үзвэл, Оюутолгой далд уурхайдаа хөрөнгө оруулах боломж ч байхгүй, хэрэгцээ ч байхгүй.

               Том зорилт тавьж байж бага зорилтод хар аяндаа хүрдэг логик бий. Хэрээс хэтэрсэн том сорилт хийвээс үр дүн нь том зорилтын хэмжээнд хүрнэ.

               Андре Вейлын бас нэг үг алдартай. Юув гэвэл, “Бурхан байна, учир нь математик зөрчилгүй. Гэвч үүнийг бид баталж чадахгүй тул чөтгөр бас байна” гэж. Супернэгдлийн онолоор математик зөрчилгүй нь батлагддаг юм. Тиймээс чөтгөр байхгүй. Харин гагцхүү “Бүү мэд, мэдсэнийг бүү сонс”  гэсэн хар тангадын хараал байна. Монголчуудад хүрсэн гэх энэ хараалыг хариулах туйлын зорилт ба бодит чадвартай ЗГ босч ирэх болтугай.      

   

Continue reading →

Монголын асуудал, шийдэл

Бэсүд Ч. Эрдэнэ

            Удиртгал домог

            21-р зууны эхэн гэхэд үлгэр домгийн зүйл хэлэгдэж яригдаад, бичигдэж зурагдаад хэдийнэ дуусчихсан юм. Өөрөөр хэлбэл, хүний санаанд орох юм үлдээгүй. Хүний санаанд багтахгүй юм л үлдвэл үлдсэн, үгүй бол үгүй.

            Гартаа юмтай ганц улс бол өнөөдөр Монгол маань гэж хэлье л дээ. Энэ үнэн бол үлгэрээс үлж, домгоос давах юм. Чухам үлгэр домог хэрэгжинэ гэсэн үг л дээ. Энэ сэдвээр харилцан ойлголцохын тул уншигчийн зүгээс оюун санааны зохих бэлтгэл шаардагдана.

               Монгол угсаатны язгуур домог ёсоор та бид “Дээр Тэнгэрээс заяат төрсөн” байна. Энэ домог үнэн худлаасаа үл хамааран нэн эртний угшилтай, олон мянган жилийн настай юм. Учир нь Монгол Алтайн хадны зураг дурсгалын санд дараахи сийлбэр дүрс бүртгэгдсэн нь алсын холбооны антенн бүхий сансрын өмсгөлтэй хүн гэлтэй юм. 

                   Энэ дүрс болон “Монголын Нууц Товчоон”-оор уламжлан ирсэн домогоо Чингисийн монголчууд “Мөнх Тэнгрийн хүчин дор, Их суу залийн ивээл дор” хэмээн томъёолж дэлхий дахинаа ил тод тунхаглаж байжээ. Чухамхүү ийм итгэл бишрэлтэй хаад жанжид, харц ардууд ялж байжээ.

                   Өөр нэг онцлог домогтой үндэстэн нь еврей. “Бурханаас сонгогдсон” гэдэг. Жүүд нар тайзан дээр ч, тайзны араас ч өнөөгийн дэлхийд ноёрхож байна. Тэд дэлхийн хүн амын 0,02 хувь боловч, жишээ нь, физикийн ухааны салбарт Нобелийн шагналын 26 хувийг дангаар аваад байна гэх мэт.

                   Үнэмлэхүй нууцлаг өгүүлэмж бүхий домогтой хоёрхон үндэстэн байна. Гэхдээ зарчмын ялгаа бий. Монголчууд Дээр тэнгэрээс даяат төрсөн домгоо мартаад итгэл бишрэлээ бүрэн алдсан. Жүүдүүд сайн муу аль ч түүхэн нөхцөлд Бурханаас сонгогдсондоо итгэж биширсээр ирсэн. Ийм ялгаатай.

                   Анхааруулмаар зарим зүйл байна. Орчин цагийн сэтгэлгээний соёл гээч юм бий. Энэ соёлын хүрээнд ба түвшинд эртний домог сэлт өгөгдөхүүн, мэдээлэлд ихэд анхаарч судлах болсон юм. Учир нь ямар ч домог цаанаа ямар нэг бодит түүхэн сэжим агуулдаг байдал илэрсээр байдаг. Шинжлэх ухаанч мэдлэг гүнзгийрэх хэрээр ийм юм.

                   Хоёрт, Монгол хэлтэн, яс цустнууд  “Дээр тэнгэрээс заяат төрсөн”-д судлаач миний бие үг дуу, эсэргүүцэл тэмцэлгүй итгэх болсон юм. Юу нь болохгүй гэж. Тэнэгийн харгайгаар байж магадгүй л дээ. Гэхдээ муусайн жүүдүүд “Бурханаас сонгогдсон”-доо итгэж бишрээд болоод байгаа юм. Иймэрхүү логик. Үүнийг туршаад үзэхэд илүүдэхгүй.  

                  Гуравт, Тэнгэрээс төрсөн заяатайдаа итгэх нь мухар сүсэг, сохор итгэл мөнүү, мөн. Гэвч үүнийг буруушаах тохиолдолд “Би мухар сүсэгтэй бус, харин боловсролтой хүн” гэсэн хариулт дэлхийн утгазохиолд бас тохиолддог. Ертөнцийн чинад нууцад хамаарах хэтэрхий нарийн ширийн асуудал энд хөндөгдөнө.

                 Дөрөвт, домог зүйлс үнэн мөний мөргүй биш бол үнэн нь бодит байдал дээр батлагдах ёстой. Дээр Тэнгэрээс заяат төрсөн, тиймээс Мөнх Тэнгрийн хүчин дор, Их суу залийн ивээл дор гэх нь үнэмлэхүй утга агуулга бүхий суурь теорем. Үүний баталгаа нь урьдын түүхэнд байхгүй биш. Хүннү гүрэн Азид Хятадыг, Европт Ромын империйг тэнцүүлсэн даяарчлагч хүч байв. Түүхнээ хамгийн аугаа нь Монголын Эзэнт гүрэн байж Дорно, Өрнийг холбон даяарчилсан нь орчин үеийн соёл иргэншлийн эх сурвалж болов. Тэгвэл энэ 21-р зуунд өнөөгийн энэ манай Монгол Улс дэлхийд дахин манлайлах тухай үлгэр домог үүсгэж болохгүй юу?

                Энэ тухайд товчдоо дараахи хоёр заалт бий юм. “Санааг нь авбаас бие нь хаа холдох” гэж Хиад Боржигин Есүхэйн Тэмүчин-Чингис хаан үгүүлснийг монголчуудад зориулсан улстөрийн гэрээслэл гэж би үздэг. Бас л мухар сүсэг. ”Ирээдүйн эзэнт гүрэн нь оюун санааны эзэнт гүрэн байх юм” гэж Сэр Уинстон Леонард Спенсер-Чёрчиль таамагласан юмуу, тооцсон нь манай хааны стратегиас урган гарах мөрдөлгөө. Эзэнт гүрэн байгуулах суурь үндэслэл өөрчлөгдөх учрыг Чингис урьдчилан харж, Чёрчиль давтан үгүүлсэн байна.   

                Тэгвэл аль нэг улс үндэстэн дэлхийн санааг авч биеийг нь хураагаад оюун санааны Эзэнт гүрэн байгуулах боломж нөхцөл, босго шалгуур нь өнөөдөр юу байна вэ? Гартаа юутай байваас тэгэж чадах юм? Асуудлын асуудал бол энэ.

                Ер хүний санааг авна гэж яахыг хэлэхэв? Хүнд юм өгөх! Надад юм зүгээр өгсөн хүн л сайн хүн. За даа, танд ч ялгаагүй л боловуу. Гэвч эд хөрөнгө, алт мөнгө тараагаад дэлхийн санааг авах боломж хэнд ч өгөгдөөгүй. Материаллаг хүчин зүйлс хязгаартай. Чингис ч, Чёрчиль ч оюун санааны хүчин зүйлийг авч үзсэн байна. Зөвхөн оюун санааны хүчин зүйл. Улмаар оюун санааны эзэнт гүрэн нь дэлхийг даяар нь хамаарсан ганцхан тооны байх ёстой болно. Дэлхий дахин нэг нийтлэг үндэслэлээр оюун санааны хувьд нэгдэнэ гэсэн үг. Тэр үндэслэлийг хэн юугаар өгч дэлхийг даяарчлан нэгтгэж удирдах юм?

                Өнөө үеийн оюун санаа нь шинжлэх ухаан. Санааг нь найдвартай баталгаатай авах юм зөвхөн шинжлэх ухаанд байдаг, цаашид ч байна. Гэтэл суурь шинжлэх ухаан хөгжлийнхөө төгсгөлийн тулж шатанд ирээд байна. Энэ бол шинжлэх ухааны нийтлэг ойлголт шүү. Ганцхан асуудал үлджээ. Юув гэвэл, “Туйлын зорилт маань орчлон ертөнцийн бүрэн төгс онол” гэж нэрт физикч Стивен Хокинг хэлсэн нь асуудлын товч тодорхой томъёолол юм. Ийм онолын тухай асуудлыг А. Эйнштейн 1925 онд дэвшүүлж, өөрөө 30 жил дагнан ажиллаад амжилт олсонгүй орхисон юм. Ирэх 2015 онд уг асуудал 90 жилийн ойтойгоо золгоно.  Мэдээжийн хэрэг, эцсийн суурь онолын нээлтийг жүүд суутуудаас хүлээж буй. Жүүд суутууд ч итгэл төгс ноцолдож ирсэн боловч үр дүнд хүрсэнгүй. Өнөөгийн өндөрлөг, хурдцын нөхцөлд 90 жил хоосон хоцорсон бол горьдлого тасарлаа гэсэн үг. Горьдлогоо таслахгүйн тулд жүүд онолчдыг сүүлийн жилүүдэд бараг толгой дараалан 3 сая доллараар шагнах болсон нь зүгээр олон улсын онигоо үзэгдэж байна.

                 Бурханаас сонгогдсон жүүд суутууд чадахгүй бол өөр хэн? Ийм асуулт гарна. Монгол маань мартагдсан байна. Тэнгэрээс заяат төрснөө монголчууд мартсан байна. Мартлаа, мартагдлаа гээд байгаль ертөнцийн зүй жам, логик хууль монголчуудыг орхиод явчихаагүй, учир нь логик. Тиймээс хүн төрлөхтөний туйлын зорилтыг биелүүлж эцсийн онол буюу супернэгдлийн онолыг нээж боловсруулах магадлал монголчуудын хувьд жүүд нарынхаас илүүгүй ба дутуугүй. Магадлал тэнцсэн нөхцөлд үлдсэнийг азын шоо шийддэг шүү дээ.

                Чингээд супернэгдлийн онол буюу огторгуй-хугацаа ба материйн үнэмлэхүй геометрыг миний superunified.org сайтаас англи, орос хэлээр үзэж болно. Дэлхийн шинжлэх ухаан чадаагүй юмыг танай хажуу орц, хамар хашааны нэг муу монгол чадсан цаад наад учир шалтгааныг миний “Их Гурвалжин”, ”Бид ялав”-аас үзэж болох байсан, хангалттай өргөн хүрээнд өнгөц ч болов үзэж харсан, одоо хэвлэгдэх “Чинад нууцын Монгол орон” номоос илүү цэгцтэй бүрэн хэмжээгээр үзэж болно.

            Төрийн төлөв өнөөдөр

                   Монгол Улс шинэ тогтолцоогоор 25 жил замнаж явна. Аливаа тогтолцоо нэг хэсэгтээ чирээд явдаг, тэгээд мухардаж эхэлдэг. Манай шинэ тогтолцоо ч чирсээр л ирлээ. Үр дүнгүй ч бас биш. Асуудал юув гэвэл, монголын өвөрмөц нөхцөл байдалд либераль ардчилсан буюу үнэн хэрэгтээ “хариуцлагагүйн тогтолцоо”-ны боломж шавхагдаж дууслаа.

                  Ядуу буурай улсын хувьд хамгийн ашигтай бизнес нь улс төр байдаг. Энэ бол ердөө л байгаль, нийгмийн хууль. Улс төр жинхэнэ утгаараа боломжгүй гэсэн үг. Энэ хуулиар нэг хэсэгтээ явах нь зайлшгүй, бид ч явлаа, тэгээд мухардлаа. Одоо монголын улстөрийг бага сага янзлах шаардлага өөрийн эрхгүй тулгарч байна.

                  Өнгөрсөн үйл явцын товчоон дараахи юм. Монголын ард түмэн нам-төвт төрөөс зугатсан учраас л ардчилсан хувьсгал гарч ялсан шүү дээ. Улмаар Монгол Улсын шинэ Үндсэн хуулиар төр-төвт тогтолцоог тунхагласан. Харамсалтай нь, нэг их удалгүй домогт долоон засвар оруулснаар нам-төвт тогтолцоо эргээд ирсэн. Хуучин тогтолцоог эгүүлэн авчрахыг реставраци гэх бөгөөд түүх, философи, улстөрийн ухаанд маш буруушаадаг бурангуй үзэгдэл. Монгол Улс нам-төвт төрийн реставрацийн нөхцөлд оршин буй ба үүнийхээ учир начрыг олохгүй будилж гүйцлээ.

                Монголын улстөрд атгаг санаа, аминч үзэл, явган хэрүүл, шалиг шоу, налиг хорлолоос өөр юм алга. Өөр юм байгаа бол би түрээслэж үзчихээд буцаагаад өгье. Улстөрийг харьцангуй эрүүлжүүлэх боломж байнаа. Үүнд, нэгд, Үндсэн хуульд оруулсан нам-төвт засварыг даруй цуцлах, хоёрт, намын гишүүнчлэлийг хориглох. Энэ нь эрүүл ухааны түвшинд илт мэдээжийн хэрэг боловч эрхбиш тогтолцоог хөндсөн томоохон арга хэмжээ байх юм. Тогтолцооны томоохон арга хэмжээ учраас хэрэгжүүлэх боломж манайд өнөөдөртөө алга. Яагаад гэвэл, том арга хэмжээг өөрийн нэр нөлөө, арга билгийн давамгайлах байр сууриас хэрэгжүүлэх хэрийн үндэсний том удирдагч Монголд алга. Өнөөгийн тогтолцоо шавхагдаж мухардсан нэг гол шалтгаан үүнд оршино. Үндэсний лидер жолоодогчийн тухай ойлголт, зүүд мөрөөдөл либераль ардчилалд огтхон ч харш биш. Эсрэгээр, ардчилал бол үндэсний томоохон удирдагчийг эрж хайх, олж харах, дэвшүүлж гаргах механизм гэж ойлгууштэй. Эсбөгөөс ардчилал нь үндэсний дэвшил, хөгжлийн утга зорилгогүй болно. Чухам ийм балай байдал Монголд нүүрлэлээ.  

            Дэлхийн байдал

                  Даяаршсан хэлхээ холбоо, хамаарал шүтэлцээ бүхий дэлхий байна. Дэлхий сайн сайхансан бол Монгол маань ямар ч асуудалгүй ганц улс өнөөдөр байхаар бүрэн дүүрэн  нөхцөл боломжтой юм. Гэтэл өнөө үеийн гол онцлог юув гэвэл, эн түрүүнд дэлхийн асуудал байна. Эн түрүүнд дэлхий нийтийн буюу 21-р зууны соёл иргэншлийн үндсэн асуудлыг ойлгож мэдэхгүйгээр ойлгогдох асуудал олдохгүй дээ.

               Тэгэхээр дэлхийн асуудал гэж юу байна?

                  Өнөөгийн соёл иргэншил өсөлтийнхөө хязгаарт тулчихаад байна. Энэ бол мухардал. Учир юув? Өнөө буй шинжлэх ухаан, технологийн нөөц шавхагдлаа. Нөүтбүк, гар утас, хавтгай телевизор зэргээр нөөц дууслаа. Цаашид шинэ шинэ бүтээгдэхүүн зах зээлд оруулах замаар эдийн засгаа өсгөх боломж хаалттай болов. Үр дүнд нь дэлхийн эдийн засаг зогсонги байдалд орлоо. Цаашид ухрана, учир нь хуучин бүтээгдэхүүнээ зарах орон зай ч, худалдан авах чадвар ч зах зээлд байхгүй. Надад анхны Nokia утас, анхны Gateway нөүтбүк байна. Одоо зүгээр өгсөн ч илүү нь хэрэггүй. Дэлхийн эдийн засаг хямарч байна. Цаашид хүлээгдэн буй нь санхүү-эдийн засгийн глобаль сүйрэл. Байгаль орчны сүйрэл үндсэндээ эргэлт буцалтгүй шатандаа орсныг дурдах нь илүүц. Ийм нөхцөл байдал гарцаагүй нүүрлэхийг олон улсын стратегийн судалгааны хүрээнд тооцоод 42 жил боллоошд. Социализм аврах байх гэж социализмд байтугай, капитализмын хангалттай өргөн хүрээнд хэлэлцэж байсан нь талаар болов. Тиймээс “Хүн төрөлхтөн хөгжлийнхөө хамгийн осолтой үед ороод байна. 21-р зуунд даяар сүйрлийг тойрч гарахад хэцүүдээ” гэж дэлхий даяар хамгийн өргөн уншигдсаар 25 жил болж буй нэрт сэтгэгч, онолч-физикч Стивен Хокинг хэлжээ.

                    Монгол Улсын олон улсын рейтинг чинсаа гол гол шалгуур, үзүүлэлтээр 97-120-р байрт явна. Энэ чамлалттай. Учир нь, монгол угсаатны түүхэн рейтинг 1-рт тэмүүлнэ. Хэн хүчирхэг байсан бэ, хэзээ нэг цагт дахин хүчирхэгжинэ гэж түүхийн философийн аксиом юм.   

            Бүс нутаг дахь оршихуй

                    Дэлхийн газрын зураг дээр саяхан болтол Их Тартар (Grand Tartaria) гэж тэмдэглэгдсээр ирсэн өргөн уудам нутаг нь Еврази юм. Энэ бол угтаа Монголын Эзэнт гүрний нутаг дэвсгэр. Улмаар Еврази дахины нийтлэг уламжлалыг улс төрийн салбар, оюун санааны хэвшилд Монголын Эзэнт гүрэн тогтоосон нь хүчинтэй хэвээр байна. Евразийн шинэ хуучин улсууд Ерөнхийлөгчийн засаглалтай, төвлөрсөн босоо удирдлагатай байна. Тэр хэрээр томоохон удирдагчид ч төрж гарч байна. Монголчууд бид цоглог тулдаа либераль ардчиллыг АНУ-аас хол давж хөгжүүлсэн ганц цагаан хэрээ Евразид байна. Евразийн тавцанд солгой хоолойгоор донгодсон хэрээ мэдэхгүй хээнцэр гургалдай байх нь одоохондоо нэг хэрэг. Яваандаа тогтолцооны ялгаа зөрөө үгээ хэлээд эхлэхийг үгүйсгэх боломжгүй.

                    Евразизм бол сүүлийн гурван зууны турш нилээд боловсорч төлөвшсөн улс төр, нийгэм, соёлын цогц үзэл баримтлал юм. Сүүлийн үеийн томоохон төлөөлөгч нь Лев Гумилев. Орост Их Петр хааны үеэс евразизм, баруунизм хоёр үзэл суртал өрсөлдөж ирсэн юм. В. В. Путины Орост евразизм бат ноттой яллаа. Энэ бол маш анхаарууштай ерөнхий баримт. Учир нь евразизмын эх сурвалж, гал голомт нь Монгол. Үүнийг ч оросууд ба бусдууд сайн ойлгож буйг утгазохиолын өргөлөөс харж болохуйц.

                    Бүс нутгийн дахь манай стратегийн хүрээлэл, нөхцөл байдалд огцом өөрчлөлт гарч байна, цаашид гарна. Дэлхий хоёр туйлт байх нь байгалийн логик. Орос орон босч их гүрний статусаа сэргээлээ. АНУ гэдэг ганц туйлт дэлхийн үлгэр жаргалаа. Одоо дэлхий хоёр туйлт болсон  тухайд ОХУ-ын бүх шатны удирдлага ноцтой анхааруулж байна. Дэлхийд хүчинтэй юм ганцхан. Тэр нь хүчний байр суурь. Орос-Америкийн стратегийн хүчний харьцаа тоо хэмжээний хувьд зөрүүтэй боловч нэгд, чанарын түвшний ялгаагүй, хоёрт, зориг шулуудхаас өөр арга зам оросуудад үлдээгүй. Нэг бол Орос их гүрэн байна, нөгөө бол наад зах нь тав тасрана.

                    Крымын хойг Орост эгэж ирэх нь зүйн хэрэг. ЗХУ-ын бүрэлдэхүүнээс хосгүй хамгийн их хожоотой гарсан улс бол Украин. Үе үеийн Орос орны буянаар уугуул нутгаа 8 дахин томруулаад, Оросоос огт дутахгүй, зарим талаар илүү үйлдвэржиж гарсан улс. Крымын хойг гэдэг чинь газар дээрхи диваажингийн нэг. Украины комнамын удирдлагын санал авахын тулд Хрущев бэлэглэсэн нутаг. Гэтэл Украинд туршлага дутаж, хэзээ ч тусгаар улс байгаагүйн гай дайрлаа. Ялзарсан либерализм, худал үнэн баруунсах аяг маяг ямар хөнөөлтэйн жишээ нь Украин боллоо. Крымд санал хураах бүх бэлтгэлийг Украин  санаатай юм шиг бэлтгэж өгөөд, үүнийг тооцож төлөвлөж суусан Оросын төрийн машин механизм төгс гайхамшигтай ажиллалаа. Гайхамшигтай юмыг гайхамшигтай гэхгүй өөр юу гэх юм. Барууны хатгаасаар Оросыг өдөөж, Украин өөр дээрээ гал дуудсаар байна. Оросууд тэвчинэ гэдгээ хэлсэн, тэвчиж байна. Гэхдээ нэг мөчид Киевт десант хаяж хэдэн нөхдийг барьж аваад Гаагын шүүхэд шилжүүлье гэх магад онолын цоорхой үлдээгээд буй байдал байхгүй биш харагдах мэт. Ер оросуудын зориг шулуудчихсан цаг үе, учир нь Орост өөр арга зам үлдсэнгүй.

                   Орост онц чухал цаг үед нь оросын талд санал өгөхгүй бол Монголд хэрэгтэй цагт Орос манайд санал өгөх албагүйшд. Крымын хойгийн санал хураалт, үр дүн нь Оросын хувьд амин чухал стратегийн түвшний асуудал байв.

                   Гэтэл саяхан “ӨС”-д нийтэлсэн зүйлийн гарчгийг зургаар татаж үзүүлье:

Уншаад үзвэл даанч тамтаггүй юм байгаа. Мөнхийн дайсан, мөнхийн нөхөр байдаггүй, мөнх байдаг нь үндэсний эрх ашиг гэдэг. Энэ эрх ашгийн үүднээс хоёрхон хөршөө мөнхийн дайснаар тунхаглах нь эрх баригчдын бодлого уу, эрх баригчдын өдөр дутмын сонины улстөрийн цагаан солио юу.

            Монгол ба Орос       

                     Хориод жил ярьсны эцэст Орос-Хятадын хийн хоолойн гэрээ байгуулагдлаа. Угтаа оросын талаас нэн багагүй эрсдэл хүлээх учраас удааширсан юм. Гэхдээ нөхцөл байдлын улмаас зориг шулуудаж итгэлцэлд хүрчээ. Орост хөгжлийн мөнгө олох, амьжиргааны хүрсэн түвшнээ хадгалах зорилт амин чухал байна. Хятадын хувьд утаагүй түлш, энергийн эх үүсвэр басхүү аминаас нь үнэтэй. Энэ томоохон үйл явдлын эргэн тойрны онигоо нь юув гэвэл, саяхан л хоёр хөршөө мөнхийн дайснаар зарласан манай эрх баригчид хоёр тийшээ яарч сандран салтаганаад гүйж байгаа юм. Овлигогүйтэл. Дипломатын салбар, олон улсын харилцаанд овлиго гэж тэргүүлэх ойлголт. Хийн хоолойгоо Монголоор дамжуулахын тулд ОХУ эрх ашгаа монголынхоос бараг доогуур тавих ёстой болно. За даа, Хятад ч бэрхшээнэ. Гуравдахь хөрш нь хоолойг нь хаа гэвэл монголчууд үгүй гэхгүй юм байна гэсэн ойлголт хоёр хөршид төрөөгүй гэх газаргүйгээр манайхан овлигогүйтэж байгаа. Улс төр гэж боломжтой юмны урлаг гэдэг. НҮБ-д Крымын асуудлаар Оросын талд шууд саналаа өгөх боломж байлаа л даа.

                     Монгол Улсын сонгуулийн насны хүн амын лав талаас илүүгийн гадаад улстөрийн баримжаалал нь хүчирхэг Орос орон. Энд түлхүүр үг, тулгуур ойлголт нь хүчирхэг. Орос орон сулрах, холбооны бүтэц нь алдрах болвоос Монгол Улсын аюулгүй байдал халхавчгүй болно. Тиймээс хүчирхэг их гүрэн ОХУ-ыг Монгол Улсын аюулгүй байдлын стратегийн өмгөөлөл, хамгааллаар хэвээр хадгалж  үлдээх нь мөнөөх мөнхийн эрх ашгийн асуудал. Үүнийг харгалзахгүйгээр гадаад, дотоод байдалд зөрчил ч үүснэ, эрсдэл ч үүснэ. 1967 оны өвөл нь бүү хэл, намар нь жигтэйхэн хүйтэн жил байв. 1945 оноос хойш анх удаа Монголын Ардын армийн анги Чойбалсанд байрлав. Миний ард, манай Тусгай 2-р батальоны дөрвөн жигүүрт мөнөөх муу сайн нэр зүүдэг орос цэрэг л ирж зогссон. Түүх таагдашгүй. Тодорхой нөхцөл байдалд миний хүү, танай хүүгийн ард ирж зогсоод, өмнө нь гүйж явах өөр хэн байх бол гэдгийг бодолцохгүй байж хэрхэвч болохгүй. Монголын толгой 200 гэр бүл, ну, хорошо, 2000 гэр бүл гуравдахь хөрш рүүгээ гараад явчих байх. Тэдгээр гэр бүлийн санаа бодол ч иймэрхүү л учраас Оросыг ч ойшоохгүй, оросын эсрэг үзэл, сурталчилгааг ч хайхрахгүй  явсаар байна. Оросын эсрэг үзлийг сурталчлах нь улстөрийн цагаан солио болчихсон, учир нь арчаагүй ч гэсэн амь зуух арга нь. Хүний эрхийн асуудал боловч үндэсний эрх ашгийн асуудал энд хөндөгдөхгүй байж чадахгүй.     

                     ОХУ-ын Ерөнхийлөгчийг айлчлуулах дур хүсэл  байх шиг байна. В.В. Путин бол том удирдагч, товойж гарсан улстөрч. Логик сэтгэлгээний өндөр соёлтой, хатуу боловч шудрага шулуун, эрчимтэй боловч бас хүлээцтэй, ёс суртахууны хувьд тулхтай хүн харагдана. Монголын нийгмийн доторхи стратегийн гадаад баримтлал Оросын талд хэлбийсээр боловч улстөрийн бодлого, хандлагад нөлөөгүй шахам хавчигдмалыг энэ хүн мэдэх байх. Манай өнөөгийн удирдлагад оросуудын итгэл бишрэл гэнэт төрөх нь үнэндээ юу л бол. Энэ тухайд олон улсын тоймч Ш. Гантулга ярилцлагадаа хэлсэн нь яг миний хэлж ядаад буй үзэл санаа. Тэрбээр “Дээр үеийн удирдагчид сайн ойлгодог байсан боловч одоогийн удирдагчдын толгойд ерөөсөө орж өгөхгүй байгаа Монгол Улс, ОХУ-ын хоорондох ах дүүгийн найрамдалт харилцааг сэргээх явдал чухал” гэжээ. Маш чухал стратегийн зорилт, гэхдээ манай өнөөгийн эрх баригчдын ашиг сонирхол, бодит боломж, чадвараас хол давах магад.

                     Оросын үзэл баримтлалд евразизм ялснаар болон Орос-Европын харилцаа хүндэрснээр оросын бодлогод Евразийн интеграци гол болох үйл явц цаашид шуудрах, жигдрэх, өргөжих төлөвтэй юм. Энэ бол алсуураа зүй тогтолт түүхэн үйл явц.

Учир нь, эцсийнхээ дүнд яаж ийгээд дэлхийн хоёр туйлаар ОХУ, АНУ өрсөлдөн үлдэж, энэ хоёрт Еврази дахин ба англи-саксон ертөнц хуваагдан татагдаж тойрон хүрээлэхээс өөр логик байхгүй. Ийм  үндсэн төсөөлөлгүйгээр баримжаа алдах осолтой.    

                     Халхын голын ялалтын 75 жилийн ой тохиох ялдмаар В. В. Путинг айлчлуулах бодолтой юмдаг уу. Гэтэл эрх баригчдын мөнөөх “ӨС”-д “Халхын голын дайны ой ба дэмий хөөрцөглөл” гэсэн гарчигтай зүйл гарав. “Ор нэр төдий тэмдэглээд өнгөрөх гарц бий” гэнэ. Үгүй, тэгээд их гүрний том удирдагч ор нэр төдий юманд ирэх л байгаа даа. Ирлээ гэхэд өмнөөс нь юугаа хэлж, хуйхаа маажих юм, бүү мэд. Манай батальон Чойбалсангаас шилжин нүүж Зүүнбаянгийн алдарт дивизийг үндэслэсэн юм. Халхын голын ялалтын 30 жилийн ойгоор Сайншандын зөвлөлтийн анги нэгтгэлүүд манайхаас нэг офицер, арван цэрэг урьж, баярын үйл явдалд оролцуулав. Москвагаас нэрт дуучид, жүжигчид оролцсон маш том сайхан концерт ирсэн байлаа. Баярын хурал дээр ЗХУ-ын Баатар генерал Морозов үг хэлэв. 1939 онд Сайншандад батарейн дарга байгаад хожим Берлины тулалдаанд Баатар болсон гэнэ. Халхын гол тийш хөдөлсөн Сайншандын дивиз замдаа төөрсөн учраас Баянцагааны танкийн тулалдаан их хүндэрсэн гэх зэрэг алдаа онооны тухай тухайн үедээ хаалттай мэдээллийг ч илэн далангүй ярив. Генерал залуудаа, хувьсгал болчихсон, иргэний дайн дуучихсан, гавъяа байгуулах боломж гарахгүй үед төржээ гэж боддог байсан гэнэ. Тэгээд генерал Морозов нэг юмыг хэдэнтээ давтан хэлсэн нь санаанаас гардаггүй. Хүний үе болгон нэг том шалгуур туулдаг жамтай, танай үед юу тохиолдохыг хэн мэдлээ гэж. Тэр үеийн орос, монгол цэрэг эрс бидэнд социализм нурж унахыг үзэж, капитализм цогцлоон  байгуулах шалгуур тохиолоо. Яг өнөөгийн залуу үед юу тохиож, ямар шалгалт шүүлэг авахыг хэн мэдлээ.  

                     Ер В. В. Путинтэй юуг яаж яримаар юм бэ гэсэн асуулт толгойд нь юм ордоггүй төр засгийн толгойд ч îðìîîð þì øèã. Ашигт малтмал, уул уурхайн салбарт оросууд онц сонирхох юм утгаа байхгүй. Сонирхвол уран л байна. Ельцины үед 500 тонн уран-235-àà АНУ-д үнэн хэрэгтээ зүгээр өгчихсөн учраас цаашид ОХУ цөмийн түлшээр хомсдох тухай шинжээчид ярьдаг. ЗХУ-ын ураны гол ордууд одоо Оросын гадна гарчихсан. Дашрамд, Закировын “Уч Кудук” дууг манайхан мэднэ. Уч Кудук нь ураны уурхай байсан хот л доо. Түүнд “Алтан нарнаас авраад өгөөчээ” гэж дуулдаг. Алтан нар нь коммунист нам юм.

                     Монголын хувьд стратегийн амин чухал асуудал бол шатахуун. Бид чинь сайн муу солонгос, япон тэргээрээ хот хөдөөгүй дэмий тэнэж явж л монгол хүн байдаг. Газар хол, зам муу. Манайхан бензин үнэтэй байна гэж Орост гомдоллоõ нь тэнэг хэрэг. Оросууд бензинээ дэлхийн зах зээлд зардаг үнээрээ л Монголд зарна. Ах дүүсэг байгаад ч хямдрахгүй. Хамгийн чухал нь, ерөөс Орос улс Монголд шатахуун урт хугацаанд найдвартай бүрэн хэмжээгээр нийлүүлэх явдлыг улс хоорондын гэрээгээр òîõèðîõ. Найдвартай хангах гэдэг нь форс-мажор нөхцлийг ч харгалзахгүй гэсэн үг. Үүний тул оросын шатахуунд урамшуулын үнэ өгөх хэрэгтэй. Төр маань оросын бензин үнэтэй байна гэж гомдоллодог ТҮЦ-ийн эзнээс арай алсуур сэтгэмээр юм энэ мэт олон бий. Хамгийн гол нь тодорхой, дахин хэлье, òîâ тодорхой үндсэн асуудлуудаар их гүрэнтэй их гүрнийх нь түвшинд харилцаж итгэл өгч, итгэл авах ухаан хэрэгтэй.  

            Монгол ба Хятад 

                     Марко Поло шоронãèéí гал хамдаа äýâýí äýëõèéí þì сонирхуулж хөөрөхдөө Хятадын их цагаан хэрмийг мартчихжээ. Чухамдаа Хятадын хэрэм маш дутуу судлагдсан юмны нэг. Харьцангуй дэлгэрэнгүй гэж болох нэг зураг үзүүлье.

Хэрмийг нүүдлийн ба суурьшлын соёл иргэншлийн зааг хил хязгаар гэж үзсээр ирсэн. Энэ ч бодит баримттай, түүхэн үндэслэлтэй. Нүүдэлчдийн довтолгооноос хамгаалсан хориглолт мөн үү, мөн. Гэвч салаалсан, давхарласан, урагш цүлхийж орсон зэрэг нь юуны учир?

                   АНУ-ын Принстоны дээд судалгааны хүрээлэн гэж дэлхийн оюуны элитийг цуглуулдаг газар. Тэндхийн судлаач Никола ди Космо энэ зураг болон бусад өгөгдөхүүнийг үндэслэн хэрмийн утга учрын тухайд шинэ санаа дэвшүүлсэн юм. Юув гэвэл товчдоо ийм юм. Нүүдэлчид хойноос урагш гүнзгий түрж орж нутаглаж байсан нь мэдээж хэрэг, энэ нь археологийн олдвор зэргээр батлагддаг. Энэ нөхцөлд тэр нутгийг хүн амтай нь хойгуур нь хэрмээр хашаад хятадын нутаг болгож байжээ гэнэ. Хүн ам нь уусаад хятад болно. Хэрмийн чухам логик нь энэ гэж ди Космо үзжээ.

                   Одоо урдаас нарийн төмөр зам 8 боомтоор орж ирэх юм байх. Энэ бол Монгол ба Хятадын нутаг дэвсгэрийн интеграци. Үүнээс хатуу юмуу, зөөлөн хэлэх аргагүй. Ердөө л интеграци, гэхдээ эдийн засгаас илүү нутаг дэвсгэрийн ойлголтоор. Хятадын хил хойшилсоор байх эртний логикийн үргэлжлэл.

                     Саяхан хөдөө явж хэсэг саатаад иртэл тэр хойгуур ТВ-ийн нэг нэвтрүүлэг Монголыг донсолгосон болж таарав. Бичлэгийг үзлээ. Сүйд болмоор юм алга, ярьж л байдаг, маргаж л ирсэн зүйл байна. Сүйд майд болж сандарч тэвдсэн нь Ц. Элбэгдорж, мөнөөх “ӨС” хоёр л бололтой. Өнгөрсөн 4-р сард байх, монгол-хятадын хамтарсан төмөр зам нарийн царигаар барих гэрээнд үсэг зурлаа гэсэн. УИХ-ын спикер З. Энхболдын ярилцлагаас үзвэл, нарийн царигт замууд орж ирэх нь гарцаагүйдэг. Гэхдээ дээр өгүүлснийг эрх баригчид ч, олон нийт ч мэдэж байх ёстой. Цэрэг, танк ороод ирэхгүй л гэцгээнэ. Ороод ирэхдээ тулбал чухам төмөр замаараа л ороод ирнэ. ¯¿íèéã õýëýõèéí òóëä ºíºº ¿åèéí áðèãàäûí ãåíåðàë áàéõ àëáàã¿é, õóó÷èí ¿åèéí áàãà äàðãà áàéõàä õàíãàëòòàé. Афганистан колони болчихгүй тэсч үлдээд байдаг нь төмөр замгүйнх гэж цэргийн мэрэгжилтнүүд ¿çäýã юм ãýõ ìýò.  

                     БНХАУ-ын дарга айлчлах гэнэ. Түүнд бэлтгэх нь зүйн хэрэг. Хуучин үед МОНЦАМЭ агентлагаас Бээжинд сууж агсан сурвалжлагч дэвтэртээ тэмдэглэсэн нь надад үлдэснээс эшлье. “Ажил хэрэг нь бүтэлтэй бол их омгорхог болдог” гэжээ. Хятад шиг бүтэлтэй яваа улс өнөөдөр алга. “Хятад хүн их найрсаг хандах нь их аюултай гэж үздэг байна” гэжээ. Найрсаг хандуулах бэлтгэл нь энд хангагдаж байна. Си Жинпин дарга УИХ-ын хүндэтгэлийн чуулганд үг хэлэх хүсэлт гаргасан гэнэ. Бодвол, хоёр улсын харилцааны асуудлаар программын чанартай үг хэлье гэсэн хүний хүсэлт байх. Хэлэх ч байх. Õàíç ¿ñýã íýã á¿ðýýð íü çàäëàí øèíæèëæ óíøèõ, îéëãîõ õýðýãòýé áàéõ.

                     ÁÍÕÀÓ-ûí öýðãèéí çàðäëûã îëîí óëñûí ñòðàòåãèéí ñóäàëãààíû òºâ¿¿ä ÷ òîéìîëæ ÷àäàõàà áîëüòîë ºññººð áàéíà. ªìíºä äàëàéíõàà ÷èãëýëä õ¿÷òýé ò¿ðæ, Âüåòíàì, ßïîí, Ôèëèïïèíä øàõàëò äàðàìò ¿ç¿¿ëýõ áîëîâ.

               Âëàäèìèð Âûñîöêèéí “Õÿòàäûí àñóóäàë” äóó áàéâ:

                        ªí㺠ºíãèéí àëàã áóäàã øèã

                        Îëîí àðüñòàí ãàçàð äýýð òýíãýð óòíà.

                        Àãààð ìàíäëààñ õ¿í á¿ð íýã óäàà

                        Õî¸ð õàãàñ ëèòðûã àìüñãàëíà.

                        Èíãýýä öààø íü áîäîõîîð

                        Ìàíàé ýðèí äàøèéíøîã áîëíî,

                        Äýëõèéí àãààð ìàíäëûã õÿòàäóóä

                        Õýäõýí æèëä äóóñãàíà.

ãýõ ìýò. Ýíý äóó 1965 îíûõ òóë õîöðîãäñîí áàéæ áîëîõ. ͺ㺺òýéã¿¿ð, õÿòàäûí àñóóäàë áîë áàéãàëèéí ¿çýãäýë ãýäãèéã õýëæýý. Áàéãàëèéí ¿çýãäëýýñ ãåîïîëèòèê óðãàí ãàðíà. Öààíà íü áàñ ðåàëïîëèòèê ãýæ áèéã ìàíàéä ìýäýõã¿é ÿâæ èðýâ. Ðåàëïîëèòèê ãýæ áàéãàëèéí ¿çýãäýë ìýò çàéëøã¿é í¿¿ðëýäýã þìûã õýëäýã.    

                    Äàøðàìä, óлсын наадмын нээлт гэж åð хөгийн юм болжээ. Наадмаар манайхан машин тэргэндээ Монгол Улсын далбааг дэрвүүлдэг хөөрхөн заншил тогтоод байсан юм. Баярын уур амьсгал, бүрэн эрхт улсын бахархал нүдэнд үзэгдэхүйц нийтлэг илэрдэг. Гэтэл мөнөөх “ӨС” эсэргүүцэж бичээд энэ жилийн наадмаар далбаа дэрвүүлсэн тэрэг харагдсангүй. Монголчууд та бид гэж хөгийн ч амьтас юмаа даа.

            Монгол ба Япон

                    Ц. Элбэгдорж Японд айлчлав. Өмнөөс нь тэндхийн судлаач Т. Масами хичээл зааж, сургамж хайрласныг “Open Door” сонин нийтэлжээ. “Ц. Элбэгдорж мөнгө гуйх л гэж ирэх байх даа” гэж дургүй нь хүрээд “Ямар ч алсын хараатай төлөвлөгөө, ахиц дэвшил байхгүй байхад нь мөнгө зүгээр л өгсөн болохоор хагас жилийн дараа дахиад л мөнгөгүй болох нь мэдээж” гэж баалжээ. Монгол-хятадын харилцааны асуудлаар “Монголын улстөрчид одоогийн байр сууриа хадгалж үлдэхийн тулд юу ч хийж чадахаар хүмүүс” мөнийг анхааруулсан нь манай байдлыг сайн мэдэх шинжээчийн үг. Соёлт улсын дипломат ёсонд төр засаг нь эхлээд судлаачаараа үгээ хэлүүлж, хандлагаа илэрхийлж байдаг юм. Монгол-хятадын эдийн засгийн интеграци нь бодит үзэгдэл болсон боловч харин газар нутгийн интеграцийг япончууд хүлээж авахгүй нь Масамийн үгнээс илт байна. Ерөнхий сайд нь өөрөөр бодоод сууж байж хэрхэвч чадахгүй. Японы арлуудын геофизикийн нөхцлийн улмаас Токио ба түүний орчмоос 55 сая хүн нүүлгэн шилжүүлэх хэрийн эрсдэл үүсэх магадлал бага биш гэсэн тооцоо байдаг юм.  

                    Махны жин татуулах гэж байгаа мэт баахан бизнесмен ачаад явдаг нь Ц.Элбэгдоржийн заншил. Энэ удаа 130 бизнесмен ачсан гэнэ. Юу үйлдвэрлэж бүтээгээд яаж зарах гэж яваа юм бол. Япон хүмүүс Японд үйлдвэрлэсэн юмаа л хэрэглэдэг сэтгэлзүйтэй, учир нь чанарын шаардлага хангадаг нь зөвхөн япон бараа ãýæ òýä ¿çäýã. Ýíý ìýò ñóóðü åðºíõèé ç¿éëèéã ìýäýõã¿é. Ашигт малтмалын хэдэн лиценз л авч яваа байх. Нэг луйварчин 50-60 давхар зочид буудал бариулах санаатай явсан гэнэ. Энэ бүхэн бол муухан зохиосон онигооны төрөл жанрын зүйл. Японд мөнгө санхүү нь төдийлөн цацаад байхаар элбэгшээгүй. Фукушимын цөмийн ослоос үүдсэн зардал нь Япон улс бүх цөмийн станцуудаасаа олсон ашгаас хэдийнэ давчихсан гэх мэт.

                    Монголын төрд дүн шинжилгээний аппарат байдаггүй юм. Байдагсан бол японууд яагаад манай ашигт малтмалын салбарт шунаж шүлэнгэтээд ороод ирдэггүй юм бэ гэсэн ерөнхий асуулт тавиад хариуг олох ёстой. Хариулт нь дараахи юм, үүнийг дэлхийн стратегичид 1960-аад оноос мэднэ. Япон бол өндөр технологийн улс. Стратегийн сонирхол нь нэмүү өртөг бүтээх өндөр технологи. Өөрөөр хэлбэл, гагцхүү оюуны үйлдвэрлэл. Тиймээс Япон улс манайд ирж нүүрс ухах байтугай, өөрийн усан онгоцны үйлдвэрлэл зэрэг хүнд үйлдвэрийн нүсэр салбаруудаа Солонгос зэрэг улсууд руу шилжүүлчихсэн юм.

                    Ц. Элбэгдорж Японд шахалт үзүүлэх хүч нэмэгдүүлсэн довтолгоо хийж, хоёр хөршид том түнштэйгээ харуулàõ гэсэн хэрэг байх. ͺ㺺 õî¸ð íü ßïîíòîé ýðò ºä㺺ãèéí çºð÷èëã¿é áèø. Òðàíçèò òýýâðèéí àñóóäàë áîë áóñäûí áîäëîãî, õàíäëàãààñ õàìààðàõ Ìîíãîëûí ÷óõàë àñóóäàë áºãººä øàòðûí õºëºã äýýðõè áàéðëàëûã çºâ ¿íýëæ, îíîâ÷òîé í¿¿äýë õèéõèéã øààðäàíà.

                   Японыг Монгол одоо ашиглах, Монголыг Япон алсдаа ашиглах логик солбицол бий нь монгол-японы харилцааны хөдөлгүүр гэж ойлгогдоно. Эдийн засгийн түншлэлийн хэлэлцээр байгуулах ãýíý. Япон машиныг импортын татвараас чөлөөлөх, бага сага мах гаргах мэтэд холбогдолтой юмуу. Элчин сайд Шинзо Абэ дүгнэж хэлэхдээ “Одоо монголчууд л найдвар төрүүлэх хэрэгтэй” гэжээ. ×àäàõóó?

                   Феодалын Японы Мейжийн шинэчлэл бол түүхэн том үйл явдал. Японоос авах туршлага гуравхан байдаг юм. Нэгд, япон хүн япон хүн болж сурч боловсорсон байх ёстой. Монгол хүн монгол хүн л байх ёстой тухай элчин сайд íü цухас дурдаад авчээ.

Хоёрт, сургуулийн бага ангийн багш нарыг цалин хангамжаар нь нийгмийн дээд давхаргын түвшинд тавих. Хүн гэдэг амьтан хэн байх нь бага ангид шийдэгддэг.  Гуравт, зөвхөн япончууд л юм хийж чадна, бусад нь чадахгүй гэх үндэсний үзлээр хүмүүжүүлэх. Цахилгаан мотор гэж үзээгүй хүүхдүүдийн өмнө Сименсийн мотор авчирч тавьчихаад, германууд ийм юм хийсэн байна, мэдээж хийж чадаагүй, та нар л жинхэнэ ёсоор хийж чадна гэдэг байжээ. Япон тухайн үедээ бүх салбарт гадаадын мэргэжилтэн ашигласан боловч 2-3-хан  жилийн дараа тэд хэрэггүй болж хөөгдсөн нь Барууныхныг үнэхээр гайхашруулсан түүхтэй.

                  Монголд юмаа үнэхээр өөрчлье гэвэл, бага ангийн багш нарын цалинг 10 дахин нэм. Зөвхөн энэ нөхцөлд 12 жилийн дараа Японтой хамтран үйлдвэрлэж зарах тухай Ц. Элбэгдоржийн үлгэр биелэнэ. Гэхдээ ингэж чадахгүй, том удирдагч алга.

                  Зөвхөн монгол хүн л юм хийж чадна, бусад нь чадахгүй.  

            Гартаа юмтай ганц улс ба гайтай төр засаг      

                 “Төр засаг гэж гай л болохгүй бол их юм болсон” гэнэ. Би ингэж хэлж биеэ барьж өгөлтэй биш, Н. Жанцанноровын үг.  Хэлэхдээ хүрвэл, төр засаг гэж  нэр хэмээсэн нэг хэлгүй дүлий гөлөөн пад юм буй нь гайтай юм гэж хэлмээр байна.

                 Зэрэгцээ хоёр судалгааныхаа үйл явц, үр дүнгийн тухай Монгол Улсын төр засагт бүхий л арга хэрэгслээр тогтмол мэдээлсээр 17 дахь жилдээ орлоо. Хүний урманд тэндээс ганхийх дуу гарсангүй ирлээ.

                Францийн нэрт математикч Андре Вейлийн нэг теорем бий. 1-р чинсааны хүн 1-р зэрэглэлийн хүмүүстэй шадарладаг, 2-р зэргийн хүн 3-р зэргийнхнийг томилдог, 3-р зэргийн хүн 5-р зэргийнхийг хөлсөлдөг гэнэ. Хүний хорвоод энэ бол хууль гэж үздэг. Чингисийн есөн өрлөг гэж эн чацуу 1-р зэрэглэлийн хүмүүс, учир нь хаан өөрөө 1-р зиндаа чинсааны бодгаль. Чингисийн Монголын нууц энэ л шүү дээ. Судлаачид энэ тухай цохон тэмдэглэсээр ирсэн. 1-р зэрэглэлийнхэнтэй шадарлаад дээгүүр нь товойж гарваас, Чингис хаан, Их Петр хаан, ¿ã¿é ãýõýä Íàïîëåîí Áîíàïàðò болдог. Маш ховор үзэгдэл. Борис Ельцин гэж луугар бояр цөхрөлтгүй эрж хайсаар хэн ч мэдэхгүй, хүний нүдэнд тэр болгон өртөөд байхааргүй доогуур харцтай нэг нөхрийг олоод ирсэн нь Путин байв. Орос îðîí ингэж аврагдлаа. Â. Â. Ïóòèí хүчирхэг хүмүүст тулгуурлаж байна. Гол хүний нэг нь Сергей Шойгу. Монголоос эс гэхэд монголын ертөнцөөс нэг хүн гарах нь уу гээд Кирсан Илюмжиновыг хартал босго давах хүн хараахан биш юмсанж. Манай өнөөгийн нийгмийн дээд давхарга бол оюун санааны люмпен элит бөгөөд эндээс юм горьдолтгүй нь эхнээсээ илт байсан зүйл. Төрийн толгойд сайн хэлээд ч 2-р зэргийн хүн байгаа учраас нийт бүтэц нь 5-р зэргийн болчихож байна. Эрүүл ухаантай иргэäýд аймшиг төрмөөр томилолтууд ч төрийн дээä түвшинд бий шүү дээ.

                 Манай судалгаа үндсэн үр дүнгээрээ аль эрт гүйцсэн юм. Энэ нууц байгаагүй. Дайсан эхлээд дотоодод байæ ãàäààä äàéñàí áèé áîëäîã æàìòàé. Миний судалгааны үр дүн бүү хэл, үзэл санаанд эхнээсээ дайсагнасан явцуу боловч, нийгэмд нэн нөлөөтэй хүчин бий. Ингээд “ªäðèéí ñîíèí” (äóãààð 230(4245) 2012.09.26) Баабарын “”Ñþïåð íýãäëèéí îíîë”” ºã¿¿ëëèéã íèéòлэв. Áààáàð ãàð÷ãàà õàøèëòàä àâñàí òóë áè äàâõàð õàøèëò õýðýãëýâ. Баабар гарчгаа хашилтад авсан нь тийм онол монол гээч юм байдаггүй, байж болохгүй гэсэн санаа. Байгаад ч хэрэггүй гэж бас сурталчилсан ухаантай юм. Би Баабарын балайг эшлэж доошоо ормооргүй тул уншигч сонирхвоос нөхөн олж бүрэн бүтнээр нь үзэх биз. Баабарын нөлөөний хэвлэл, түүний гар хөл хөлсний этгээдүүдээс тэр байтугай шууд дайралтууд зохион байгуулсан бий. Монголчууд гэж хоёр хоёрын тав гэх хэрийн амьтас байхад энэ Эрдэнэ...гэх мэтээр тэдний “Тойм” сэтгүүл бичиж бүү хэл, зурж үзүүлсэн.

               Баабарыг эшлэхгүй боловч дурдахын учир нь дараахи юм. Монголчуудын уншдаг ганц хүн нь Баабар гэдэг. Энэ үнэн байх. Ганц ч болов хүний юмыг уншдаг нь сайн хэрэг. Өөрөөр хэлбэл, манай нийгмийн бүх түвшинд нөлөө бүхий ганц үзэл сурталч нь Баабар юм. Улстөрийн хов жив, õýð¿¿ë óðóóëûí ёроолгүй тантан, барууны бурангуй номлолын гол сурталчлагч, гадаадын пүүс компаниудын ганц лобби. Энэ бүхэн гэм буруугүй. Байдаг л үзэгдэл. Буруу нь бидэнд байгаа юм. Ардчилсан хувьсгалын нэг гол лоозон чинь олон ургальч үзэл байв. Хоёр гурав, хорь гучин хүний юмыг уншиж тунгааж, авч хаяж байхын тулд ардчилал байна. Баабар буруугүй, гэхдээ аюул нь чамлашгүй, бараг цаглашгүй. “Эх орон”, “эх орончид” гэдэг үг, ойлголт хараал болж амжлаа. Одоо эх оронч Баабар гэж хэлбэл түүнийг хараасан болж хэрэгт орæ, ÿë ýäëýõýýð байна. Улс төрд, тэр тусмаа аливаа хувьсгалын дараахан үед айдас хүйдэст автуулсан ганц юм байдаг нь үзэл суртал, ганц хүн байдаг нь үзэл сурталч. Манай улстөрчдийн ганц айдаг нь Баабар. Түүний өмхий үгэнд өртөхгүй явах нь тэдний хувьд тарни маани. Ц. Элбэгдорж гэхэд Баабарын дээр дурдсан бичвэрийг уншихгүй  байна гэж байхгүй. Уншаад учрыг ухах ухаан ÷ хүрэхгүй, юмыг яаж мэдэх вэ гэх монгол хүний сэтгэл ч төрөхгүй. Эрдэнэ хэмээгчийн хэлээд буй нь чухам юу юм бол гэж сонирхвоос Баабарт амьдаараа алуулах юм байна гэсэн айдсаас энэ байтугай, хойт насандаа салахгүй. Удирдагч ба үзэл сурталчийн хооронд ийм аюул нүүрлэдэг нь хууль юм. Том удирдагч гэж зөрчлийг даруй ухамсарлаад даварсан үзэл сурталчаа дарж чаддаг хүнийг хэлдэг. Чингис байхын тулд Тэб-Тэнгрийг дарна. Ю. Цэдэнбал байхын тулд Д. Төмөр-Очирыг дарна. Том удирдагчийн дэргэд үзэл сурталч илүүц болдог юм. Ó÷èð íü çîðèëãîî ìýäýæ, õàðèóöëàãàà õ¿ëýýäýã íü óäèðäàã÷, õóäëàà ààõèëæ, õàæóóãààñ áîðãîîäîã íü ¿çýë ñóðòàë÷. Жижиг удирдагч нөгөөдөхдөө дөрлүүлчихдэг. Энэ тухай би одоо хэлж буй бус, ийм юм болохыг аль 1997 онд номондоо бичсэнсэн.

                  Чингээд он дарааллаар авч үзвэл, манай судалгааны эсрэг Баабарын балайтал “ӨС”-д гарсан нь 2012 он. Баабар гэж цэвэр математик онолын эсрэг мухар сохроор тэмцэх хэрийн тийм усан тэнэг амьтан уу, эсвэл төр засгаас захиалга аваад мань эр нэг юм оромдохоос аргагүй болсон уу, бүү мэд. Аль аль нь байх.  Монгол монголдоо дургүй, муна гадсандаа дургүй нь байсаар ирсэн ердийн үзэгдэл. Энэ бага хэрэг. Харин Баабар Монгол, монголын эрхэм дээд үйл хэрэгт  дургүй нь ямар шалтгаан нөхцөлтэй юм бол? Áààñòàé áóðõàí Áààáàðòàé монголчууд Монголдоо дур ãóòàõ болж байна уу даа. Áóðõàíã¿é ãàçàð áóìáà ãàëçóóðäàã. Áóìáàà äàãààä ºíººãèéí ýíý íèéãýì ñîëèîð÷ áîëíîî, áîëíî. Õàðèí ìîíãîë ¿íäýñòýí äàìïóóð÷ áîëîõã¿é. Äýýð Òýíãýð ÷ áàéãàà, äýðãýä Áóðõàí ÷ áàéãàà ø¿¿. Áàéõã¿é ãýýä áîîöîî òàâèõ áîë õàð òîëãîéíîîñîî áóñäûã òàâèàðàé, àëäàíà ø¿¿.  

                  Цаг нэн тулгамдсан тул 2013 оны 10-р сард Үндэсний Аюулгүй байдлын Зөвлөлд 22 хуудас мэдээлэл албан ёсны имэйлээр нь ба цаас бичгээр хүргүүллээ. Яах ч үгүйг би мэдэж байгаа л даа. Тэнд тийм мэдээлэлтэй харьцах чадвар ч байхгүй, хүсэл сонирхол ч байхгүй. Үнэндээ 22 хуудас бичвэр Баабарынх байлаа ч уншиж гүйцээх хэрийн зүгээр энгийн ажлын чадвартан тэнд байхгүй. Мэдсээр байгаад яагаад бичив гэвэл, ноцтой шинэ нөхцөл байдлыг төр засагт мэдээлэх нь иргэний үүрэг байдаг юм. Иргэн үүргээ биелүүлэх ёстой. Ялангуяа шинжлэх ухааны салбарт журам горим их нарийн. Яагаад гэвэл, жишээ нь, Монгол Улсын Үндсэн хуульд  “Иргэний туурвисан оюуны үнэт зүйл бол... Монгол Улсын үндэсний баялаг мөн” гэсэн заалт байна. Миний бие судалгааныхаа үр дүнгүүдийг оюуны үнэт зүйл гэж үзэж байна. Тэр байтугай, ерөөс хүн төрөлхтөний оюуны хосгүй үнэт зүйл гэж үзэж байна. Учир нь нэгдсэн онол чухам тийм зүүд мөрөөдөл, үлгэр домгийн юм байх ёстой юм, байгаа ч юм. Нэгэнт үндэсний баялаг учраас “Монголын ард түмний шинжлэх ухаан, оюуны өв төрийн хамгаалалтад байна” гээд Үндсэн хуульд заачихсан юм. Миний судалгаа оюуны үнэт зүйл мөн бишийг төр даруй тогтоох арга хэмжээ авах ёстой юм. Механизм нь хуучин тогтолцооноос уламжилж ирсэн ШУА. Тэр нь төсвийн байгууллагын жагсаалтад нэр орохоос цааш нэмэргүй юм болж мартагдсан амьгүй албат. “ӨС” саяхан ШУА-ийн Ерөнхийлөгчийг олж очиж “нээсэн”-д тэр нь 91 хэлтэй хүн байлаа гэнэ. Ийм л нээлт Монголын ШУА-д байна. Энд “нээлт” гэдэг үгийг “ӨС” хэрэглээд байгаа юм. Энэ ìèíèé çîõèîñîí онигоо биш шүү, ìàíàé íèéãìèéí àìüäðàë.

                   ҮАБЗ-д миний өгсөн бичгийн хариу 3 сарын дараа “ӨС”-д гарлаа. Энэ сонины 2014 оны 1-р сарын 09-ний дугаарт Б. Цэнддоогийн “Цоорхой эрдэмтэн” гэсэн нэг юм гарлаа. Энэ нь “ТВ фельетон” юм гэнэ. Иймэрхүү хариу л ирнэ гэж мэдээд хүлээж байлаа. Тэгээд ирлээ. Дээрээсээ òºëáºðò захиалга авсан Б. Цэнддоо Баабараас илүү гарч Төрийн хошой шагналтан болохын тулд өөрөөсөө ч үлэмж давж монгол хүнийг дэндүү äàðëàæ, муухай доромжилжээ. Монгол хүн гэж муу ч сайн ч хүн толгойтой л хүн шүү дээ, уншигч аа. Цэнддоо монгол хүнийг хүний ой тойнд багтамгүй гутаан доромжилж бах таваа хангажээ.

                  ҮАБЗ-д нөгөө бичгээ дахиад имэйлдлээ. Мэдээж таг. Уг нь бол “Мэдээллийг хүлээн авав” гэсэн хариу шидчихэд л мэдээлэл хүргэх иргэн миний үүрэг биелэж, зорилго хангагдах юм. Ердөө энүүхнийг л хүсэж хүлээсэн хэрэг. Монголын төрд энүүхнийг мэддэг чаддаг амьтан алга. ҮАБЗ-ийн түвшинд ийм байдалтай нь аюумшиг. Монголчууд бид ìóóãààð õýëáýë ìàíãàð, ñàéí õýëáýë муйхар зоригтой тулдаа л болж байна.

                 Хүүхдүүд хөөцөлдсөөр байгаад ҮАБЗ-ийн нэг хүнтэй уулзуулах юм болж уулзуулав. Тэр нь тэндээ Майдар бурхан бүтээж яваа Батаа гэх лам байх агаад хөөрхий лам яалтай. 

                Чингээд гутаж гунилгүй нэг ухаандаа монголын ард түмний эцсийн итгэл найдвар Монгол Улсын Ерөнхийлөгч захчин Цахиагийн Элбэгдоржид цуврал 4 ил захидал илгээх юм болов. Ил захидал бол өнөөдөр хамгийн түгээмэл төрөл жанр болсон. Би яагаад дутах гэж. Эхний 2-ыг “Өнөөдөр” сонин хэвлээд дээрээс дарамтад өртөж цаашхийг орхихоос аргагүйдав. Захчин овгийг нь хасчихаж. Уг нь бол Монгол Улсад албан ёсоор овог хэрэглэж байгаа. Захчин биш юм байлгүй.  Үлдсэн 2-ыг “Үндэсний шуудан” хэвлэнэ гэсэн, яасан бол. Хэвлээд хосоо шувтруулсан уу, яасан.

                 Одоо үүнийг эрээлж сууна. Миний сайтад гадаад 54 орноос орсон байна.

Оролтын эхний байруудыг харъя. АНУ аргагүй тэргүүн гүрэн, шинжлэх ухааны төв юм байна. Орос эрхбиш хоёрт явна. Герман гуравт байлгүй яахав. Солонгос, Япон бар улс болохоо харуулж байна. Их Британи хуучинсаг. Канад дэлхийн шинжлэх ухааны шинэ төв болохыг зорьж буй. Бразили эрчимтэй хөгжиж буй нь илт. Шинжлэх ухаан орчин үеийн утга чанараараа Коперникийн онолоор үүссэн уламжлал Польшийн хувьд үгээ хэлж байна. Чухал нь, энэ статистик маш бодит. Тохиолдлоор орох боломжгүй. Зөвхөн өндөр түвшний физикчид орно. Нэг оролтын цаана нэг хүн байхаас илүү нэг их сургууль, төв байгаа. Нэг оролтоор хичнээн ч хувилж авах боломж нээлттэй.

                Супернэгдлийн онол нь үнэмлэхүй математик баталгаа бүхий суурь онол бөгөөд энэ нь эхнээсээ илт харагдана. Тиймээс дээр тэргүүлж орсон 9 орны физикчид, математикчид, түүний дотор суут жүүдүүд нь хариу няцаалт өгсөн зүйл алга. Тийм боломж ч хаалттай, математик талаасаа хориотой юм л даа.  Баабар, Цэнддоо хоёроос хязгааргүй, дахин хэлье, хязгааргүй õîë äýýã¿¿ð давсан зүйлшд. Төрийн дайчилгаа, засгийн зараалаар яваа энэ хоёр Төрийн соёрхолтонд юу ч хэлэх билээ. Энэ хоёрын маргааш энэ хоёроос унших юм үлдэхүү дээ. Хов жив, хоосон хийрхэл чинь хоногийн настай л юмшдээ.

                Тиймээ, гартаа юмтай ганц улс бол өнөөдөр Монгол. Энэ юман дээр дэлхийн шинжлэх ухаан, технологи, улмаар соёл иргэншил цаашид зогсоно.

                Тэгвэл юу нь болохгүй байна? Ийм асуултыг монголын олон нийт надад тавьж байна. Áîëîõã¿é áàéãààä íü áè áóðóóòãàãäàõ ÷ ÿíçòàé. Асуултад хариулæ, òîäðóóëãà ç¿¿å.       Нэгдсэн онолыг би вэбсайтаар тарааж байна. Дугаар хорооны сул иргэн миний хувьд зөвхөн ийм л боломж яаж ийгээд байна. Гэтэл вэбсайт бол албан ёсны бус арга хэрэгсэл. Вэбсайт нь шинжлэх ухааны нээлтийг зарлах, шинэ онолыг түгээх хүчин төгөлдөр арга хэрэгсэл биш. Зарим уншигч оросын математикч Г. Перельманы түүхийг мэдэх байх. Жүүд хүн боловч над шиг бас нэг ядарсан амьтан бололтой. Сая долларын шагналтай асуудлыг шийдээд вэбсайтаар цацчихсанд шагнал өгөх ёстой нөгөөдүүл нь нь, чи албан ёсны аргаар явсангүй гэж хэл ам гаргасан. Хожим өгье гэсэн шийд гарсанд Перельманы хэцүү зан хөдлөөд, би ямар сая долларын төлөө танай асуудлыг шийдсэн юмуу, авахгүй гэсээр байна.

                Өөрөөр хэлбэл, Монгол Улсын дотоод дахь äàéñàãíàñàí òýíýã нөхцөл байдлын улмаас нэгдсэн онолын эргэн тойрны асуудлыг албан ёсны хүчин төгөлдөр аргаар зохион байгуулах боломж ор тас алга.

                Дээр дурдсанаас үзвэл, төр засаг ядаж зүгээр дуугүй харж дотроо бээгээд суусангүйãýýð ¿ë áàðàì шинжлэх ухааны нээлтийн үндэсний анхдагч эрх гэдэг үндэсний эрхэм зорилгын эсрэг зохион байгуулалттай тэмцэж байна. Øèíæëýõ óõààí äàõü ¿íäýñíèé àíõäàã÷ ýðõýýñ ººð ¿íäýñíèé áàÿëàã 1543 îíîîñ õîéø áàéõã¿é áîëñîí þì ø¿¿. Хэрийн юманд гайхдаг нь би биш. Өнөөгийн төрд би гайхахгүй байна, åðºíõèé人 íèéãìèéí íèéò õîöðîãäîë, óõðàëò èéì ë  ¿ð ä¿íä õ¿ðãýíý. Õарин өнөөгийн төрөөс айж байна. ×àäàõã¿é áà ìýäýõã¿é íü õýð õýìæýýíèéõ íü õýðýã, õàðèí ÷àäàõã¿é ìýäýõã¿éí ºìõèé íàìàã áàë÷èã õºðñºí äýýð ìîíãîëûí òºð ººðºº Ìîíãîëûí ¿éë õýðãèéí ýñðýã òèéðýí ë¿ãýý òýðëýýä èðýâ ¿¿, ¿ã¿é þ¿? Èéì þì çàð÷ìûí õóâüä áîëîìæã¿é ìýò òàíä ñýòãýãäýíý ¿¿? Àðàé ÷ äýý, ¿ã¿é áàéëã¿é, ýíý Ýðäýíý äýíä¿¿ëäýã íºõºð âý ãýæ áîäîãäîíî óó? Áîëíî áîëíî, áîëîõã¿é þì áàéõã¿é. Ìîíãîëûí òºð õóâèéí áèçíåñ áîëñîí íºõöºëä áîëîõã¿é þì ãýæ çàð÷ìûí õóâüä îãòîîñ áàéõã¿é.     

                Гадаадад гайхаад барахгүй байна. Юунд? Орчлон ертөнц гэж хязгааргүй агуу юм. Түүний оршихуй гүн гүнзгий нь ёроолгүй юм. Тиймээс супернэгдлийн онол нь хураангуй хэлбэрээрээ ч 5000 томъёо тэгшитгэл. Үүний багахан хэсэг нь, гэхдээ гол үр дүнгүүд нь сайтад байгаа. Энэ бол олон жилийн нүсэр хүнд хүчир хөдөлмөрийн үр дүн болох нь хэний ч нүдний өмнө илт. Á¿òýí õàãàñ ºëñãºëºí ãóéëàí÷ëàëûí àõóé íºõöºëä õèéãäñýí íü ººð õýðýã. Тэгвэл энэ Эрдэнэ хэмээгч монгол нь хаанахын амьтан бэ, түүнд улс орон гэж байна уу, байдаг бол төр засаг гээч нь хаачсан юм гэсэн асуулт гарцаагүй үүсч гайхацгаагаад байна. Саяхан АНУ-ын алдарт Ливерморын үндэсний лаборатори сайтад дахин орсон л байсан. Тэдний хувьд онолыг судалж байна. Хэлэлцээд эхлье гэхээр албан ёсны бус арга хэрэгслээр тарааж буй юмыг хэлэлцэх нь ёс суртахууны хувьд хориотой байдаг юм.

               Уг нь Монгол Улс улс шиг улс байсан бол аль хэдийнэ олон улсын хурал зохион байгуулах, миний онолыг бүрэн хэмжээгээр хэвлэж тараах зэрэг энгийн, мөнгөний талаасаа ч зардалтай биш, маш орлоготой, Үндсэн хуулийн тодорхой заалттай үйл ажиллагаа хийх ёстой байлаа. Манайд ёс байхгүй, үйл àæèë байхгүй. Үйл хэрэг, тэр тусмаа үндэсний эрхэм дээд үйл хэрэг гэж мэдэхгүй. Ìýääýã нь явган хэрүүл, ÷àääàã íü õîîñîí àìëàëò. Би буруу бодоод байна уу? Ñèñòåì õÿìàð÷, òîãòîëöîî äàìïóóðàõ íü íýã õýðýã, áàãà õýðýã. Ýíý áîë àëü ýðò ýõëýýä îäîî ýöñèéíõýý øàòàíä îð÷èõñîí ¿éë ÿâö. Ìîíãîë ¿íäýñòýí äàìïóóðàõ ¸ñã¿é. Ýöñèéí ìº÷èä ¿¿íýýñ óðüä÷èëàí ñýðãèéëýõ ¸ñòîé.

            Ìîíãîëûí òºðèéí áîñãî ºíäºð

                Ýíý ¿ã ýðòíèéõ áàéõ. Õóó÷èí ¿åä ìèíèé ìýäýõ íýã õ¿í òîì ãýæ áîëîõ äàðãà áîëäîã þì. պ人 òîìèëîëòîîð ÿâàõ çóóð çàìûí àéëä áóóòàë òýäíèé àð ãýðèéíõýí òààðàâ. Òýãýýä õýëòýë, ýöýã íü, õýý öýñ, õýðýãã¿é ë þì ø¿¿ äýý ãýõ þì. Öàé ö¿é áîëîõ õîîðîíä ÿðèëöâààñ, îðîõäîî òîòãîíä ìºðãºæ äóõäóóëààä, ãàðàõäàà õàòàâ÷èíä á¿äýð÷ óíàõäàà òóëäàã  ó÷ðààñ ìîíãîëûí òºðèéí áîñãî ºíäºð ãýäýã ãýíý.

                Áîäîõóë, îëîí òàëòàé ìýðãýí ¿ã. Ò¿¿íèé äîòîð õàðèóöëàãûí òîãòîëöîîã ÷ ºìíºõ øàëãóóð, õîéòîõ îñîëòîé íü õýëñýí ¿ã áàéõ.

             Төсөөлөл ба төсөл

                Монгол Улс бол улс шиг улс гэж одоо төсөөлье. Монгол хүн амныхаа бэлгээр гэдэг. Өгөх юмтай ганц улс гэдэг өнцгөөс асуудлаа харах хэрэгтэй. Төр чадахгүй л дээ. Гэхдээ манай олон нийт нээгдсэн боломжийн талаар төсөөлөл аваад үлдэх нь чухал.

                Улс төр бол жинхэнэ утгаараа үндэсний амбийц байдаг юм. Манай төр үүнд сөрөг. Монголчуудад үндэсний амбийц үүсч төлөвших талдаа байна.

                Нэгдсэн онолыг албан ёсны хүчин төгөлдөр арга хэлбэрээр зарлан түгээж тараахад үйл явц тэсрэлтийн хурдаар явчихна. Дэлхий татгалзах бүү хэл, удааширч чадахгүй. Өсөлтийн хязгаарт тулж мухардсан дэлхийн аврал нь шинэ суурь онол, түүний хувьсгалт шинэ технологийн нөөц юм.

                Ингээд эн түрүүнд монгол угсаатны зиндаа чинсааг нэгдүгээрт тавиад авъя. Зах зээлд худалдаж иддэг нь эн түрүүнд нэр хүнд, олон улсын рейтинг.

                Цөөхөн үндэстэн, ядуу буурай орон хүн төрөлхтөнд гавъяа байгуулж өгч байгаа юм. Үүний урамшил байх ёстой. Эдийн засгийн, улс төрийн. Энэ тухай би олон жил ярьж, төр засгийг ятгаж байна. Îäîî ýнэõ¿¿ өгүүлэлд тэд бүрмөсөн хонзогноод тангараг тасрана.

                Ñî¸ë èðãýíøëèéí òóéëûí çîðèòûã õýðýãæ¿¿ëæ, øèíæëýõ óõààíû ýöñèéí îíîëûã îëæ íýýñýí Монгол Улсûí ðåéòèíã 1-ðò áè÷èãäýæ, ìîíãîë ¿íäýñòýí á¿õ òàëûí урамшил хүлээхийг эрүүл ухаантай дэлхий нэг муу мэднэ.  

                Тиймээс эн түрүүнд өнөө буй өрийг òýãë¿¿ëæ цуцлуулах нь чухал. Өнөөгийн өрийн түвшинд Монгол хөгжинө гэж үлгэр. Хоёрт, Мянганы сорилт гэдэг чинь чухамдаа нэгдсэн онолыг олох эсэх асуудал. Сорилтыг давсан бол бэлэн мөнгө тоолно гэсэн тэдний үг байна. АНУ-ын Засаг захиргаанд 5 тэрбум долларын хөгжлийн буцалтгүй тусламж хүсээд, Нэгдсэн онол, шинэ технологийн олон улсын төвийг Хархоринд хамтран байгуулья, энэ намар танайх барилгын цэргийнхээ ганц батальон илгээгээд барьж эхлье гэх хэрэгтэй. Төв Азид түшиц хайж буй АНУ бодолхийлж эхлэнэ, ухасхийж ч магад. Ерөнхийлөгч Путин, Си дарга нарыг онолын толгой физикчдээ дагуулаад ир, манай хүний лекцийг нэг өдөр сонсоод яваг гэх мэт гартаа юмтай улс шиг тулгаж ярих хэрэгтэй. Ýíý ìýòèéã õèéõèéí òóëä ë õ¿éòýí òîëãîéòîé, õàëóóí ç¿ðõòýé òîìîîõîí óäèðäàã÷ Ìîíãîëä óñ àãààð øèã õýðýãòýé áàéãàà þì.    

               Манай сайтад Англи улс 34 удаа орсон гэдэг чинь тэндхийн их сургуулиудын нийт тоо л шүү дээ. Хувьлаад авч байгаа, судалж байгаа. Миний бие молхи гэхгүй тэнд хоёр ч их сургуулийн дэргэд суралцсан анхны монгол байна. Журмыг мэдэлгүй яахав. Хатан хаанд бич, манай хүнээр Кембрижийн их сургуульд сургалт явуулъя гэж.  

              Японы 30 оролт нь мөн л их сургуулиуд, томоохон төвүүд. Бариад авсан л байна. Албан ёсоор танайд сургалт явуулъя, шинэ хувьсгалт технологийн судалгаанд түншлье гэж санал тавь гэх мэт. Иймэрхүү төсөл, энгийн алгоритм áàéíà. Даанч эрх баригчдын толгойд юм орохгүй.

             Нэгдсэн онолыг хаана нээнэ, тэнд дэлхий төвлөрнө. Дэлхий дахин шинэ хөтлөгч хүч, шинэ төвийн эрэлд байна. Монголоос нэг юм горьдсон байдал дэлхийд илэрхий бий. Горьдсон нь 99 хувь биеллээ. Үлдсэн 1 хувийг Монгол Улс улсынхаа хувьд дааж л таарна. Дэлхийн дэвшил хөгжлийн шинэ төв Монгол Улс тэртэй тэргүй болно. Өнөөгийн төр засагт хувь дутах нь бага хэрэг. Тэнгэрийн үйл ардаас түшиж, түлхэж байна, би бичээч нь.

             Монголын асуудал, түүний шийдлийг товч үгүүллээ. Энэ нь áàñ дэлхийн асуудал.

             Àðàâ ãàðóéõàí æèëèéí ºìíº þìäàà. ªìíºä Àìåðèêèéí Êîëóìáè óëñûí èíäåé÷¿¿äèéí Ãóàõèðè îìãèéí îéðîëöîî áàðèëãûí êîìïàíè àæèëëàæ áàéæ. Ãóàõèðè íàð íü ãàçàð õàãàëàõäàà ìîäíû ìº÷ðººð ñýíäèéëýõ þì ãýíý. Áàðèëãà÷èä òýäýíä íýã æèæèãõýí òðàêòîð ºã÷, çààæ ñóðãàæýý. Ãóàõèðè îìãèéíõîí ãàçðàà õàãàëààä óðüä ¿çýãäýýã¿é èõ óðãàö àâ÷ýý. Òýãýýä ÿàâ? Èíäåé÷¿¿ä òðàêòîðàà Áóðõàí áîëãîæ çàëààä ºäºð øºíºã¿é ºìíº íü ìºð㺺ä ñóó÷èõæýý. Òàðèàëàíãèéí óëèðàë èðýõ á¿ð Áóðõàíàà àæèëëóóëæ èõ óðãàö àâààä ñóð÷èõñàí ãýäýã.

              Ñóïåðíýãäëèéí îíîë áàéõóë õ¿í òºðºëõòºí Àâðàë õýìýýí áóðõàí÷ëàí òàõèæ, ¿ð øèìèéã íü õ¿ðòýñíýýð ñî¸ë èðãýíøèë öààøèä äýâøèæ õºãæèõ ¸ñòîé þì. Îíîë íü áàéíà. ªºð õóâèëáàð þìóó, ¿¿íýýñ öààøèõ íü áàéõã¿é, áàéæ ÷àäàõã¿é íü ëîãèê áà ìàòåìàòèê áàòàëãààòàé þì.…

Continue reading →