Ил захидал ¹ 2 Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Захчин Цахиагийн Элбэгдорж Танаа Өргөн мэдүүлэх мину:

Ил захидал ¹ 2 

                                                 Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 
                                           Захчин Цахиагийн Элбэгдорж Танаа


Өргөн мэдүүлэх мину:


         Миний Ил захидал ¹1-ийг Монгол Улсын Ерөнхийлөгч соёрхон толилсон байж ч болох, үгүй ч байж болох. Төрийн бүрэн эрхийн асуудал. Монголын төрийн босго өндөр гэдэг. Монгол Улсад гавъяа байгуулах гэсэн биш, гай болох нь олонтаа гэсэн үг. Монгол-төвт үзэл баримтлал, загварыг үүсгэсэн миний ном 1997 онд гарсан даруй манай нэг нэрт дипломатч гудамжинд тааралдаад, шинэ сонин судалгаа байна, за даа, Монголд юм хийх урамгүй байдаг юм даа гэж билээ. Үгүй л дээ, урамтай. Миний хосмол хоёр чиглэлийн суурь судалгаа, үр дүн нь монгол түмний буман буянаар л бүтсэн ажил. Төрийн тухайд хүртээлгүй явж ирсэн нь тусдаа асуудал.  Нөгөөтэйгүүр өгүүлэн буй маань Монгол Улсыг гайхашруулахаас илүү дэлхийг ч дэнслүүлэх нэн эрсдэлтэй онц ноцтой үйл явдал.

                                Шинжлэх ухааны хувьсгал, өнөөгийн үйл явц

                Супернэгдлийн онол (СНО)-ын асуудал 90 жилийнхээ ойтой золгосон мөчид монголчууд бид хүн төрөлхтөний туйлын зорилт тэрхүү асуудлыг шийдсэнээ зарлан тунхаглах түүхэн завшаан тохиолдож байнам.

                СНО-ын асуудлаар уул овоо шиг их утгазохиол хуримталсан. Эцсийн зорилт болох уг асуудал үнэмлэхүй хүндрэлтэй нь энэ 90 жилийн дотор нэгэнт харагдсан. Шийдэл нь үлгэр домог, зүүд мөрөөдлийн хэрэг гэж үзэх болсон. Түүгээр үл барам, СНО ерөөс зарчмын хувьд боломжтой эсэх асуудал ч математик логик гэдэг суурь ухааны үндсэн теоремуудтай холбогдон гардаг юм. Боломжтой байлаа ч хүний оюун ухаан түүнд хүрэлцэх эсэх нь бас л таагдашгүй асуудал. ШУ-нд эхлээд тавьдаг асуудал ганцхан: тухайн асуудал ШУ-ы асуудал мөн үү, биш үү гэж. СНО-ын асуудал бол ШУ-ы ээлжит асуудал, эцсийн зорилт мөн гэдэгтэй маргах нь ховор. Тэгвэл яагаад дэлхийн ШУ түүний шийдэлд хүрсэнгүй 90 жил, ялангуяа онол, туршилтын бэлтгэл бүрнээ хангагдсан сүүлийн 60 жил болов? Наад цаад талаас нь бага сага нуршсу.

               Саяхан миний бие ОХУ-ын Буриадын Улсын их сургуульд хэдэн хичээл заагаад ирлээ. Буриад зон “Эрдэм ухаан” гэж хэлэлцдэг юм байна. “Science” гэдгийн уугуул грек, латин утга агуулгыг монгол хэлнээ хадгалж баримталсан зөв сайхан нэр томъёо байна. Эрдэм нэмэх нь ухаан. Манайд болохоор эрдэмгүй мөртөө элдвийг шүүх, шинжлэх гэж будлиан хутгаад явах нь элбэг. Физик бол суурь тулгуур ухаан. Хүн төрөлхтөн физикт юу мэдэж байна, түүгээр өнөөгийн соёл иргэншлийн эрдэм тодорхойлогдоно. Энэ эрдэм нь орчин үеийн физик дахь Стандарт загвар (СЗ) гэгч юм. Томоохон их сургуулийг онолын физикээр мэргэжиж төгсөнө гэдэг бол үүнийг үзэж судлахыг хэлнэ. Манайд академич Х. Намсрайн СЗ-ын сурах бий. Дашрамд, үндэсний физикч үндэснийхээ хэлээр туурвисан тийм сурахтай улс орон тун цөөхөн. Монгол бол орчин цагийн эрдэм ухаантай улс. 1911, 1921 оны Үндэсний ба Ардын хувьсгалуудын үр дүн. Ерөнхийлөгч болгоовоос, СНО нь дурдсан хувьсгалууд ба 1990 оны Ардчилсан хувьсгалын нэгдсэн үр дүн.

                Хүн төрөлхтөний эзэмшсэн эрдэм нь суурь түвшиндээ СЗ. Гэтэл физикчид, философчидын дүгнэлтээр, хүн төрөлтөн юу ч мэдэхгүй хэвээр тууж яваа юм. Үүнтэй маргадаггүй. Учир нь үнэндээ хялбархан. Материйг судалдаг юмыг ШУ гэнэ. Тэгвэл матери гэж юу вэ? Хариултгүй явж ирсэн асуудал. Тиймээс Барууны физикийн лавлах, толь сэлт ном зохиолд “Matter” гэсэн толгой үг байдаггүй юм. Чухам юу судалж буйгаа мэдэхгүй ШУ байнаа даа. ШУ гэж асар дутуу үзэгдэл болох нь илт. Энэ ч бага хэрэг. Дэлхийн оюун сэтгэлгээний тодорхой түвшинд мэддэг, гэхдээ ил шууд хэлж зүрхэлдэггүй, ёстой жинхэнэ айж гайхмаар нэг үнэн бий ба түүнийг харин нэрт физикч, математикч Рожер Пенроуз физикийн тойм шинэ номондоо дурдатгаж зориглосон байна. Юув гэвэл, ерөөс ШУ танин мэдэх үнэн зөв арга замаа ч олоогүй явна гэж. Энд аймшигтай нь юув гэвэл, өнөө буй ШУ тань буруу замаар шороо тээгээд төөрч, хүн төрлөхтөнийг төөрөгдүүлж явна гэсэн үг. Өөр логик урган гарахгүй.

                 Аймшигтай нөхцөл байдал. Үүнээс гарах гайхамшигтай гарц нь СНО юм байна. Өөрөөр хэлбэл, СНО-ын асуудлын асар хүндрэл нь эцсийн ч бай ямар нэг физик онол олохдоо бус, харин ерөөс ертөнцийг танин мэдэхүйн үнэн зөв зам мөрийг нээн олоход оршин байжээ.

                 Энэ гайхамшгаас урган гарах аймшигт нөхцөл байдал дахиад тохиолдож байна. Учир юун? ШУ-ы эцсийн онол нь ШУ-ы эцсийн хувьсгал байх тухайд үзэл бодол нэгдмэл. Харин тэр онол, холбогдох хувьсгалын шинж чанарыг хэнбугай ч урьдчилан харах боломжгүй. Одоо онол нь бий болсноор хувьсгал тэр чигээрээ харагдаж байна. Юув гэвэл, парадигмууд 180 градус эргэж хөрвөж байна. Худал ШУ-аас үнэн танин мэдэхүйд шилжсэн нөхцөлд өөрөөр байхгүй нь ч эхнээсээ тааж болох логик. Тухайн цагтаа парадигмууд ноёрхоно. Парадигм гэдэг нь та бидний итгэж үнэмшдэг, ардаа ямар нэг баталгаа нотолгоотой үнэнүүд. Гэтэл тийм парадигмууд ядаж 179 градус биш, бүр 180 градус эргэж хөрвөлөө. Дэлхийн соёл иргэншил СНО-ын цоо шинээр тогтоох, урьдчилан хэрхэвч таагдахгүй парадигмуудаар цаашид замнахнээ. Өөр гарц боломж хаалттай, хориотой. Энэ нь ердөө л математикийн хууль юм байна.


                  ШУ-д шинээр үүссэн нөхцөл байдалтай Монгол Улс, дэлхий дахин өнөөдөр учран золгож байна. Хүн, нийгмийн  түүхнээ хамгийн аймшигтай нь ШУ-ы хувьсгал байдаг. Таны мэддэг, үнэмшдэг, биширдэг үнэн бүхэн гэнэт худлаа болоод явчихдаг. ШУ-ыг орчин цагийн утга агуулгаар нь үүсгэсэн хар лам Коперник номоо хэвлэлээс авангуут орон дээрээ нүд аничихсан. Хөөрхий, айсандаа харвачихсан байх. Коперникийн онолыг дэмжсэн Бруног амьдаар нь шатааж, Галилейг бас шорлогдох шахсан. Геометр гэж үндсийн үндсэн суурь ухаан. Геометрын Коперник гэж зүй ёсоор нэрлэгддэг Лобачевский эцэст гуйланчилж нас барсан. Өнөөгийн физик Риманы геометрт үндэслэдэг. Гэтэл их математикч Риман ерөөс өлсөж харангадан талийсан. Өнөөгийн математикийн үндэслэл нь Канторын олонлогийн онол. Канторыг хавчиж хяхсаар байгаад ухаан мэдрэлийг нь солиоруулж дуусгасан. Онолын физикийг үндэслэсэн их Ньютоныг английн хэвлэлд илжгэн чихтэй тэнэгээр зурж сурталчилсан. Суут Гаусс эвклид бус геометрыг нээсэн боловч беотчуудын хараалаас айгаад хав дарчихсан нь оносон байна. Беотчууд нь эртний Грекийн хамгийн ухаан муутай омог байжээ. СНО бол огторгуй-хугацаа ба материйн үнэмлэхүй геометр. СНО бол математикийн шинэ, олонлогийн онолынхоос гадуур үндэслэл. Тэгэхээр ШУ-ы бүх түүхэн гайхамшигт туршлага хамаг аймшгаараа танай толхи судлаач молхи хүн дээр бас  дахин хэрэгжих ёстой юу? Хүний мөн чанар хэмээх аймшиг хэзээ ч өөрчлөгдөхгүй ба хүний нийгэм Галилейн үеийнхээс огт өөрчлөгдөөгүй гэж үздэг байна. Энэ ч ШУ-ы эргэн тойронд үргэлж харагддаг зүйл.

                                  

                                                      Дотоод орчин нөхцөл

                Монгол угсаатны цөм хэсэг хадгалагдсаар байх ба тэрхүү багахан орчинд монгол-төвт үзэл баримтлал, улмаар СНО-ын нээлт оюун санааны болон бусад талын дэмжлэг авч ирэв. Хүн сармагчнаас үүссэн тухай Дарвины онолыг одоо ч үгүйсгэх нь ховор биш. Ватикан дарвинизмыг байж болохгүй гэх газаргүй зүйл бололтой гэж хэдхэн жилийн өмнө зөвшөөрлөө.                      Соёл иргэншил бол монгол-төвт үзэгдэл, үйл явц гэхээр дарвинизмаас долоон дор юм сонсдоно. Энэ бол парадигмын аймшигтай өөрчлөлт. 

                20-р зууны физик, ер ШУ бол еврей үндэстний бүтээл. Улмаар СНО-ыг жүүд нараас л зүй ёсоор хүлээж буй. Энэ чиглэлээр бараг дан тэргүүлэх зэргийн жүүд физикчид ажилллан буй. Төв нь мэдээж АНУ. Гэтэл ямар нэг монгол. Танай хажуу орц, хамар хашааны нэг муу монгол. Аюмшиг. 

                Гэвч дэлхийн түүхийн өрнөл ямагт үл таагдах замаар явж ирсэн байдаг. Урьдчилан таах арга хэзээ ч байдаггүй. Монголын түүх дэлхийнхтэй холбогдох нь таагдахгүй тохиолдлууд байсан. Дахиад тийм юм тохиолдлоо. Монголын глобаль нөлөө тусгалтай тохиолдлуудын цаана гүндээ зүй тогтол бас байнаа. Тунчиг нарийн нандин учир шалтгаантай, угтаа гайхах цөхөх зүйлгүй үйл явц.

                Нэгэн чухал баримт гол болгон дурдмаар байна. СНО-ын чигт албан ёсоор баримталж ирсэн нь суперстринг гэгчийн концепци. Хэдэн арван жил үүнийг ухнадаад амжилт олсонгүй. Албан ёсны энэ үзэл баримтлал нь эцэст суут онолчдын хий тавилт болохыг физикчид ойлгож, ярьж хэлэлцэж эхэллээ. “Буруугаар үл барам” (Not even wrong) буюу угтаа ШУ-аас гадуур зүйл гэж тодорхойлох боллоо. Стринг-онолчид ямар нэг М-онол гэгчийг амласаар ирэв. Энэ М нь ямар учиртай үсэг вэ гэхээр тэд, юу ч байж болно, masturbation ч байж болно гэдэг. Тиймээс тэргүүн физикчдийн хий дур тавилтын тухай миний бие сая дурдсан нь надаас гарсан маазарал хараахан бус. 

                Эхнээсээ бүтэлгүй, буруугаар үл барам үзэл баримтлалаар дэмий оролдон мастурбаци хийгчдийн тэргүүн нь суут Эдвард Виттен. Надаас цөөн насаар дүү хүн. Мэдээж, АНУ-ын иргэн жүүд хүн. Түүний суутыг нийтээр хүлээн зөвшөөрч, СНО-ыг түүнээс л горьдож суугаа дэлхий байна. Суут жүүд ба үхэр монгол хоёр зүйрлэшгүй ялгаатай нь мэдээж хэрэг. Гэвч адилтгах юм бас байнаа, юув гэвэл, Виттен бээр ямар нэг Брэндайс их сургуулийн түүхийн ангийг төгссөн хүн юм байна. Бас зүүний маягийн улстөрөөр оролдон нийтлэл бичдэг байсан гэнэ.Сонин хэрэг. Түүнээс түүхч мэргэжилтэй та тэргүүлэх онолч-физикч гэгдэх болсны учир юун гэж сэтгүүлч асуусанд, үгүй яахав, Америкийн ШУ-ы давуу тал гэж энэ шүү дээ гэж хариулжээ. Монгол-төвтийн түүхийг томъёолж судалдаг надаас чи одоо бас супернэгдлийн онол гэж юугаа яриад унав гэж ил далд асуудаг, сайшаахаас илүү муушаадаг, үзэн яддаг, алах цөлөхдөө хүрдэг. Хариулт нь: үгүй яахав, Монголын заяа гэж энэ шүү дээ.

                Жүүд нар бол Бурханаас сонгогдсон үндэстэн гэсэн домогтой. Үүндээ итгэж үнэмших явдаг, тиймээс бүх салбарт дэлхийд ноёрхож байна.  Монголчууд Тэнгэрээс заяатай төрсөн гэдэг домогтой. Монголчууд энэ итгэл бишрэлээ алдсан, би тэнэгийнхээ улмаас итгэж биширдэг учраас Монгол Улс улс дэлхийд ноёрхох онолыг олсон хэрэг. Нэгд энэ. 

                Хоёрт, чухал нь, ШУ-д шийдвэрлэх хүчин зүйл нь хүний ухаантай тэнэгийн асуудл огт байдаггүй юм. ШУ-д цорын ганц хүчин зүйл шийдвэрлэдэг. Энэ нь үнэн зөв концепци, үзэл баримтлал. Суут жүүд Виттений концепци буруу, буруугаар үл барам байжээ. Тэнэг монгол миний концепци үнэн зөв болж байна. ШУ-д ухаантай тэнэгийн бус, үнэн зөвийн асуудал л байна. 

                Өгүүлэн буй сэдэвтэй холбогдох эсэхээс үл хамааран Монголын дотоод орчин нөхцлийн хамгийн ноцтой осолтой нь боловсролын түвшин эрс доош навс унасан явдал. Үүнийгээ олж мэдэхийн тулд хариуцсан яам нь 1,5 сая доллараар гадаадын байгууллага хөлсөлж, үнэлгээ гаргуулсан гэнэ. Инээх үү, уйлах уу. Мэдээж, “Монголчууд маш муу дүн авсан” гэнэ. Хуучин үеийн хэллэгээр бол нойлын ногоон тэг гэсэн үг л дээ. 

               ШУА гэж нэг яаж ч болохгүй бусармаг үзэгдэл бас байна. 100 саяын шагналт академич Х. Намсрайгаас ШУА-ийн чуулганд албан ёсоор илтгэж, хэвлэлд нь албан ёсоор нийтлүүлсэн дараахи үг байна: “Бидний нэг гутамшиг бол экспертүүд Монголд байдаггүй” гэж. Байх ёстой газар нь ШУА-шдээ. Хүмүүс хийсвэрлэн бодоод ШУА юу гэж байна гэж их асуудаг. Ер нь бол юм хийсэн хүнээс тэр энэ юу гэж байна гэж асуух, юмаа нэгэнт хийчихсэн хүнд худлаа сайхан зөвлөгөө өгөх шиг дургүй хүргэсэн юм байдаггүй.Юу ч мэдэхгүй хүн л юм хийв гэж дээ. Асуулт байхул юм хийсэн хүнээс өөрөөс нь шууд асуу.      

               СНО-ын эргэн тойрны дотоод орчин нөхцөлд Монголын төр падлийгүй явсаар 16 жил боллоо. Олон нийт гайхаж хэлэлцдэг асуудал бол энэ. Хэлэлцэх шалтгаан нь Монгол Улсын Үндсэн хуульд тов тодорхой заагдсан байдгаас тэр.  Хүмүүс хэд хэдэн сэжим дурддаг. Товч ерөнхийдөө бол шинэ тогтолцооны үед төр гэж хэвээ алдсан. Мэдэхгүй чадахгүй, хүсэлгүй зориггүйгээ өмнөө барьж бардамнасан бусармаг бүтэц болсон. Тусдаа энэ сэдвийг дараа авч үзнэ. 

               Төр олдохгүйд хоосон зай үүсч түүнийг дотоодын дайсан бөглөж байна. Зүй тогтол нь ямагт ийм. СНО-ын тухайд сохроор дайсагнагч явцуухан боловч бүлэг бий болсон. Толгойлогч нь хөлсний хэдэн гар хөлтэйгөө надад бүү хэл, олон нийтэд илэрхий. Толгойлогч тийрэн нь өнөөгийн Монголын өнөөгийн Монголдоо таарсан хамгийн нөлөөтэй хүн гэхээр Ерөнхийлөгч Та шууд нэрлэж чадна. Танд хаалтгүй нөлөөдөг ганц хүн байгаа бол тэр тань. Дайсан этгээд СНО-д тэчъядан хорсох нь юуны учир? Монголоос муу хүн хорвоод байхгүй гэж сурталчилдаг тэднийг үзлийг бутцохисонд. Бурханаас сонгогдсон үндэстэн байдаг бол Тэнгэрээс заяатай нь бас байдгийг баталсанд. Монгол Улсад ШУ-ы эцсийн онолын үндэсний анхдагч эрх гэдэг үндэсний үнэмлэхүй баялгийг олж ирсэнд. Улмаар Монгол угсаатны зиндаа чинсааг 1-рт өргөж өгч байгаад. Монгол Улс, монгол угсаатны дайсан байдаг бол дайсагнахаас өөр замгүй шалтгаан нь эдгээр болно. Дайснууд байна. Төр олдохгүй нөхцөлд тэд айж ичих юмгүй ил гараад ирж байна. Төр олдох нөхцөлд холбогдох заалт нь Үндсэн хуульд буй. Дотоодод дайсан буй нь гадаадад дайсан бий болох үндсэн нөхцөл гэж улстөрийн аксиом.   

                                                      Гадаад орчин нөхцөл

               ШУ-ы хувьсгалын үед хаана, хэзээ, юу, хэрхэн яаж болдог вэ, тэр жамаараа л болж байна. Сайхан муухай, сайн муутайгаа. Дугаар хорооны иргэн миний бие хүрэлцэх хэрийн хэрэгсэл бол Интернет. 2013 оны турш зарим завсарлагаатай ажиллан буй миний вэбсайтад СНО хангалттай дэлгэрэнгүй хэлбэрээр тавигдсан буй. Энэ сайтад тохиолдлоор орох магадлал байхгүй. Зөвхөн нэгдсэн онолын асуудлаар ажилладаг, эсвэл байнга сонирхдог өндөр түвшний физикчид орно. Тиймээс гадаад дахь оролтын статистик нь маш чухал бодат үзүүлэлт. Ер нь бол дампууран буй мөнөөх стринг-онолчид гэж 97 хүний нэрс албан ёсоор байх ба Виттен тэргүүлнэ. Тэргүүлэх зарим хүмүүсийн лекц, семинарт нь миний бие АНУ-д 1999 онд оролцож байсан. 

               2013 оны 12-р сарын 22-ны байдлаар АНУ-аас хамгийн олон 266 оролт буй нь ШУ хаана төвлөрч буйн бодат үзүүлэлт. Дараа нь ОХУ 30 оролттой нь бас л их гүрний зангараг. 3-рт Өмнөд Солонгос 24 оролттой нь суурь судалгааны маш том төв шинээр байгуулсан өндөр амбийцтай улс мөний илрэл. Мөн Герман 24 оролттой нь эрхбиш тааж болох зүйл. Их Британи, Япон, Канад  тус тус 22 оролттой нь тооцож болохуйц магадлал. Норвеги 10 удаа орсон нь чухал жишээ. Польш 9 оролттой нь ШУ-ыг үндэслэгч улсын нэр төрийн хэрэг, ерөөс аливаа уламжлал хүчтэйн сайхан илрэл юм. Бусад том бага улсууд ордог нь мэдээж боловч эхэнд орсон хэдэн улсаар статистикийн хүснэгт хязгаарлагдсан байна. Энэтхэгээс их олон орсон байх магад мэдээлэл бий. Их сургуулиуд, төвүүд нэг оролтоор хуулж аваад хичнээн ч хувь хэвлэн тарааж болно, тэгэж л байгаа. Шинэ онол эхлээд түгээгдэх ёстой. Тэгэж л байна. АНУ-д миний ном товч хэлбэрээр хэвлэгдсэн. Одоо ОХУ-д хэвлэгдэнэ. Монголд ч ялгаагүй удиртгал ном хэвлэгдсэн гэх мэт. Дугаар хорооны сул иргэн миний зүгээс хэр боломжоороо ердийн үйл ажиллагаа л явуулж байна. 

                 Гэвч СНО ба нэг муу монгол хоёр маань глобаль цар түвшний маш хүнд  зөрчил үүсгэх нигууртай ба үүсгэж ч байна. Парадигмууд санаанд оромгүй галзуу солиотой эргэсэн явдал. Эхлээд л жүүд суутуудад залбирч мөргөх парадигм нэг молхи монголд сөгдөх парадигмаар солигдлоо. Хэдэн арван жил худал амлаад хоосон хоцорч буй тэргүүлэх онолчдын хувьд СНО нь үхлийн цохилт юм. Хоолноосоо хагацах нь бага хэрэг, нэр төр нь сүйрч байна. Концепци нь буруугаар үл барам байжээ. Угтаа үүнийг ойлгох нь сүрхий суут жүүд ухаан ч хэрэггүй л хялбархан логик, математикийн асуудал. Гэтэл тэд стринг концепцийг  мунагтан ухнадсан. Энэ нь хүндэтгэн үзэх хоёр шалтгаантай. Нэгд, хүний тэнэг хязгааргүй гэж Эйнштейний үг. Юу гэсэн хэл вэ гэвэл, Виттен, Эрдэнэ хоёрын ухаан зөрөөтэй, тэнэг нь адилхан. Суут Виттен буруу замаар, тэнэг монгол зөв замаар явбал шал өөр өөр үр дүнд хүрцгээнэ. ШУ гэж ийм л ярвигтай хуультай эд. Хоёрт, өөр шинэ үзэл баримтлал гараагүй нөхцөлд байгаатайгаа ноцолдох нь ШУ-ы зарчим. Ноцолдсон нь буруу биш, хөнгөтгөх шалтгаан. 

                 Стринг-онолчдын асуудлыг хүндрүүлэн үзэх шалтгаан бас байнаа. Сүүлийн 20-иод жилийн байдлаар тэд үндсэндээ залилангийн замаар явчихсан юм. Нэр нөлөө, байр сууриа хортойгоор ашиглах зам руу хальтирсан. Би чихээр сонссоноо бус, нүдээр харснаа хэлж байна л даа. Хамгийн том тоглоомд хэт бардаж амласан тэд банкаа тавиад туучихсандаа бантаж шоконд ороод дуугаа хураан сууж байцгаана. Дэлхийд ноёлох еврейн бүлэглэлүүд стринг онолчдыг толгой дараалан 3 сая доллараар гуядаж, ер ялихгүй ч гэсэн ямар нэг үр дүн гаргуулах арга хэмжээ авч байна. Гарахгүй. Хорио цээр нь надад бус, математикт буй. Томоохон физикчид, ШУ-ы олон нийтийн нүдэнд Юрий Мильнерын шагнал эхнээсээ инээдтэй харагдсан. Физик бол хангалттай мафижсан салбар болохыг ярьж эхэллээ. АНУ-д ажиллаж байсан английн физикч Дафф хэлэхдээ, тэд өрсөлдөөнд хоолойгоо хэрчилцдэг, тэдний ШУ-ы хүрээнд ёс зүй гэсэн ойлголт байхгүй гэсэн байна. Шинэ Эйнштейн яагаад төрөхгүй байна гэсэн нийтлэг сонирхдог асуултад мафижсан физик гэж хариулж байна. Товчдоо ийм. Товчдоо танай судлаач физикийн мафийн гол дайсан болох ба Монгол Улс нь СНО гэдэг амин чухал асуудлаар улс шиг улс харагдахгүй нь тэдэнд гайхширал, найдвар зэрэг төрүүлснээр тэд дотоодын дайснуудад захиалгаа өгдөг, дайснууд нь биелүүлдэг, тэгэхдээ төр засгийг нөлөөндөө автуулах, олон нийтийг турхирах арга замыг гол болгож ирлээ. Дайсагнагч нийтлэлчдийн цуцалтгүй явуулгаар эх орон гэдэг ойлголт хараал, эх оронч гэдэг үзэгдэл гэмт хэрэг болж хувирсныг бид харж л байгаа.    

                 Физик ба улс төр нэгдсэн нь 20-р зууны гол үр дүнгийн нэг. Улс үндэстнүүдийн өрсөлдөөн зөвхөн оюуны талбарт байх ба түүний төв цэг нь физик. Танин мэдэхүйн талбар дахь түүхэн үнэмлэхүй ялалтыг зөвхөн СНО-ын асуудал амлав. Урьд юу байсан, хожид юу болох нь ач холбогдолгүй. ШУ бол Өрнийн соёл ухааны бүтэгдэхүүн. Гэтэл эцэст Дорно яллаа. Европын цагаан арьстан арийчууд бус, Азийн шар арьстан монголоидууд яллаа. Хөгжингүй их гүрнүүд бус, буурай ядуу орон яллаа. Бурханаас сонгогдсон жүүдүүд бус, Тэнгэрээс заяатай монголчууд ялалтыг зулгааж чадлаа. Ийм л юм. Даруу бус биш үү. Миний бие төрөлхийн дэндүү номой даруу тул надаас илүү даруу хэлнэ гэж байхгүй. Хоёрт, Тэнгэрийн өгөгдлийг дарж хэлэх эрх надад бүү хэл, Ерөнхийлөгч Танд ч байхгүй. Бид алдаж болно, харин алдас хийх эрх байхгүй. Монголын үндэсний эрхэм дээд эрх ашгийн үүднээс ил цагаан ярьсан нь өлзийтэй.   

                  СНО нь хувьсгалт шинэ технологи, үйлдвэрлэл, дэлхийн засгийн засгийн тогтвортой, хурдацтай өсөлт, улмаар соёл иргэншлийн шинэ дээд дэвшил, авралын зам. Үүнтэй харьцуулахад дээр дурдсан зөрчил тэмцэл нь үнэндээ өчүүхэн зүйл. 

Манай геополитикийн хүрээлэл, хүчний харьцааны нөхцөлд СНО-ын ололт нь Монгол Улсын стратегийн мөнхийн найдвартай хамгаалалт болох юм. “Монгол мөнх оршиг” гэж ерөөх нь Ерөнхийлөгчийн хэрэг. Мөнх оршихийн стратегийн үндэслэл, хамгаалалтыг олж ирэх нь иргэний үүрэг. 

                                                                    Хүндэтгэн ёсолж өргөн мэдүүлсэн 

                                                                           Бэсүд Ч. Эрдэнэ   

www.superunified.org

Continue reading →

Ил захидал ¹ 1 Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Захчин Цахиагийн Элбэгдорж Танаа

Ил захидал ¹ 1

                                                Монгол Улсын Ерөнхийлөгч 

                                         Захчин Цахиагийн Элбэгдорж Танаа                                            

Санааг ину авбаас 

бие инү хаа холдох.

                                                                                     Хиад Боржигин Тэмүчин Чингис Хаан 

The empires of the future are 

the empires of the mind. 

                                                                                Sir Winston Leonard Spencer-Churchill

Өргөн мэдүүлэх мину:

Эшлэвээс, Таны бие бээр “Би Монголын түүхэнд сайн нэртэй Ерөнхийлөгчийн хувьд үүрд үлдэхийг хүсч байна” хэмээжүхүй. Ерөөлөөр болтугай. Үүний тул “Би хоёр дахь хувьсгалаа эхлүүлж байна”  хэмээн зарлан тунхагласныг тань ард нийт анхааралдаа авсан буйзаа.

               Ийн сацуу иргэн Бэсүд Ч. Эрдэнэ миний бие монгол угсаатны Сэргэн мандал, үндэсний дэвшлийн хувьсгалын үзэл санааг 1997 онд дэвшүүлж, улмаар тийм боломж нөхцөл, бодит үндэслэл зарчмын хувьд байх эсэхийг судалсаар байна. Үүнд,

              1-рт, монгол угсаатны түүхийг 12000 жилээр урагшлуулан авч үзвээс, дэлхийн соёл иргэншлийн монгол-төвт үзэл баримтлалын нилээд нягт логик загвар бүрэлдэн тогтож, цаашид боловсрох зам мөр нээгдэв.

              2-рт, байгалийн шинжлэлийн эцсийн суурь онол болох супернэгдлийн онолын асуудлыг анх А. Эйнштейн 1923 онд дэвшүүлсэн ба мөхөс миний бие энэ 2013 онд тэрхүү туйлын асуудлыг шийдвэрлэж эцэслэн төгсгөлөө. Нэрт физикч Стивен Хокингоос цохон дурдатгаснаар: “Туйлын зорилт маань орчлон ертөнцийн бүрэн төгс онол”. Монголчууд бид энэхүү зорилтыг нь хүн төрөлхтөнд хэрэгжүүлж өглөө. Энэ бол ар өвөртөө үнэмлэхүй математик баталгаатай үйл хэрэг юмаа.

              Цаашилбал, өнөөдөр огтоос нууц биш болсон хамгийн ноцтой асуудал юув гэвэл, энэ 21-р зуунд дэлхий дахин, түүний соёл иргэншил даяар сүйрлийг тойрч гарахад маш бэрхшээлтэй. Учир нь, өнөө буй шинжлэх ухаан, технологийн нөөц шавхагдлаа. Улмаар өнөөгийн соёл иргэншил өсөлтийнхөө хязгаарт хүрч мухардлаа. Дэлхийн үйлдвэрлэл, хэрэглээ өсөх боломж хаалттай боллоо. Үр дүнд нь бүх салбарт хямралын үйл явц нэгэнт нүүрлэн цаашид глобаль сүйрэл зайлшгүй. Ийм мөч тулгарах тухай тооцоо нь стратегийн судалгаанд аль эрт хийгдсэн зүйл. Цаг урсаад дуусч байна гэсэн дүгнэлт стратегийн судалгааны далд хүрээнээс хэтрээд НҮБ-ын баримт бичигт ил орчихсон шүү дээ.

              Нэн таагүй үйл явцыг эргүүлэх, мухардлаас гарах ганц боломж нь ямар боловч супернэгдлийн онолд хүрэх явдал. Онолын физикийн ухааны албан ёсны үзэл баримтлалууд үр дүнд хүрсэнгүй өдий хүрлээ. Хөгжингүй ертөнц, их гүрнүүд эцсийн арга хэмжээнүүд авч байна. Туршилтын шугамаар ямар нэг сэжим олдох болуужин хэмээн 13,5 тэрбум доллар зарж аврага хурдасгуур барилаа. Тэргүүлэх онолч-физикчдэд толгой дараалан 3 сая доллар олгож эхэллээ. Энэ тухай дахь цаад наад нарийн ширийн учир начрыг дараа тодруулна.

              Ер өгүүлэн буй үйл явцтай уялдуулан бодвоос Харвардын их сургууль нь их муу сургууль юмуу гэсэн хар надад төрөөд байна. 21-р зууны тухайд хийсэн стратегийн гол прогноз нь юув гэвэл, соёл иргэншил цаашид ердийн замаар үсрэнгүй хөгжих боломж нэгэнт хаалттай болжээ гэсэнд оршино. Ердийн зам хаалттай бол ер бусын ямар нэг арга зам олоход найдахаас өөрцгүй. Энэ тухай Харвардын их сургууль монголын тэргүүлэх улстөрч Танд хэлж зааж өгсөнгүй бололтой. Энэ ер бусын нь муу Монголд маань тохиолдохгүй биз гэсэн бодол Та тэндээс тээж ирэх ёстой байсан юм, угтаа. Харин АНУ-ын засаг захиргаа Таны хойноос мэргэн гэж болохуйц нэгэнт шийд гаргасан. Юув гэвэл, хөгжингүй ертөнцөөс ер бусын зүйл гарахгүй нь тодорхой ба тийм шалтгаанууд бэлхнээ бий. Хөгжиж буй гэх ядуу буурай орнууд цаана нь үлдэнэ. Тэнд ашиглагдаагүй, хэрэггүй хэвтэж буй ганцхан нөөц бий. Энэ нь ядуу буурайчуудын уураг тархины бор бодис. Чухам энэ нөөц эцэст үгээ хэлэхгүй гэх газаргүй гэж сэтгэсний үндсэн дээр АНУ-ын төр засаг Мянганы сорилтын сан зарласан. Ер бусын шийдлийн зүйл олоод ирвэл бэлэн мөнгө тоолно гэж шууд хэлсэн. Энэ бол АНУ-аас гармааргүй мэргэн стратеги гэдгийг хэлэх хэрэгтэй. АНУ нэг чухал хүчин зүйлийг маш зөв тооцсон.  Юув гэвэл, 20-р зууны гол гавъяа нь магадлалын тархалтыг дэлхий даяар, улс үндэстнүүдээр жигдрүүлсэнд оршино. Бор бодас хаа сайгүй боловсрол гээч юмаар цэнэглэгдсэн. Худлаа гэвэл, Таны бие өнөөдөр онол, практикийн тэргүүн ардчилагч дэлхийд байна. Үүн лүгээ супернэгдлийн онолыг нэг муу монгол олоод ирэхгүй гэх газаргүй орчин нөхцөл, соёл иргэншлийн тийм түвшинд Та бид амьдарч ажиллаж байна л даа. Магадлалын тархалт гэдэг математик үзэгдэл жигдэрсэн. Үлдсэн нь Тэнгэрийн мэдлийн асуудал. Оюу ба Тавантолгойг Монголоос хүлээх бол геологийн ухааны энгийн мэдлэгийн хэрэг, өндөр магадлалтай зүйл. Монголоос хүний толгой, оюуны нөөц хүлээх нь Америк, Япон, Орос, Хятадаас хүлээхээс илүүгүй, бас дутуугүй магадлалтайг АНУ тооцсон нь алдаа хэрхэвч бишийн учрыг түрүүнд дурдсан.

             Түрүүчийн улаан мөрд дурдсан нь Танд бус, Харвардын их сургуульд хамаатах шүүмж. Стратегийн анализ, прогнозын зүйлийг сургалтандаа орхигдуулдаг байна. Молхи хүн толхи судлаач миний бие ч Барууны сургалтыг дамжаад авсныг Та мэднэ.

             Танаа биечлэн хамаатах шүүмж бас хэлмээр байна. Та Монголын түүхийг тухайлан сайн мэддэггүй, гүндээ ойшоож үздэггүй хүн болох нь ажиглагддаг. Гэхдээ энэ бол нийтлэг үзэгдэл, зарим нийтлэлчдээс захиалгаар нэвтрүүлж хэвшүүлсэн үзэл суртал. Үндэсний түүхээ судлахын учир нь түүний логик ба философийг индуктив аргаар гаргаж авахад оршино. Хүннү гүрэн, Монголын эзэнт гүрэн цогцолсон түүхэн оньсогын цаана ямар нэг логик, шалтгаан нөхцөл буй эсэхийг олж мэдэхийн тулд монгол угсаатны ба дэлхийн түгээмэл түүхийг 12000 жилээр урагшлуулан үзэх шаардлага гардаг. Ингээд үзэхээр дэлхийн соёл иргэншил үүсэл гарвалиараа өвөг алтай-монгол төвт харагдахгүй гэх газаргүй болдог. Ер нь бол хэн хүчирхэг байсан нь дахин хүчирхэгжинэ гэсэн аксиом түүхийн философт бий юм. Монгол угсаатан дахин хүчирхэгжих логик байгалиар нөхцөлдсөн бус уу гэсэн дүгнэлтээс цаашид дедуктив гаргалгаанд шилжих боломжтой. Чингэвээс хэрэв монгол-төвт концепци ул үндэслэлгүй биш бол супернэгдлийн онолыг буюу авралын замыг Монгол Улс олох ёстой теорем урган гарна. Энэ теорем батлагдлаа гэж би үзэж байна. Тухайн цагтаа тухайн судлаач ганцаараа зөв байдаг, зөвөө мэдэж байдаг юмыг шинжлэх ухаан гэнэ.

             Ерөнхийлөгч Таны энэ удаагийн 2-р хувьсгал бол 3-р удаагийн 2-р хувьсгал байх. Үйлдвэржүүлье гэх мэт 2-р хувьсгалууд түрүүнд нь зарлагдаад л байсан. Таны бие хийсэн ба хийх хувьсгалын тухайд зарим шүүмж, санамжийн зүйл хэлмээр байна, хүлцэл гүнээ өчсү. Алсаас нь эхлэж, алгуур үгүүлье. Ардчилсан хувьсгалаас өмнө юм. Өнөө Монгол Улсын Баатар Э. Бат-Үүл над дээр ирж, танай дунд үеийнхэн хувьсгал хий гэж шахаж шаардсан удаатай. Бүхэл бүтэн үе хэрхэхийг хэн мэдэх, харин би хувьдаа эрс татгалзсан. Татгалзсан гол шалтгаан нь  дараахи юм. Гадаад гаралтай хувьсгалуудын ач тус, хор хохирол эцэстээ тэнцдэг дүр зурагтайг Манжаас тулгасан буддист хувьсгал, Оросоос муйхардсан марксист хувьсгалын түүхээс харж эрхбиш болох. Би болохоор биеээ голохгүй цэвэр дотоод өдөөлт сэдэлт, үндэсний хүчин зүйл, угсаатны санаа зоригт дагнан тулгуурласан тийм монгол хувьсгалын талд үзэл бодлоороо нилээд эртнээс зогссон хүн. Гадаад гаралтай хувьсгалаар эзэд л солигдох ба Ерөнхийлөгч Та гэхэд ардчиллаа авлигатай нь АНУ-д илтгэхээ урьтал болгоод эндэхээ нэг их анзаарч ойшоохгүй яваад байх мэт. Ер гадаад өдөөлттэй хувьсгалын зүй тогтол нь ийм, Таны буруу биш.

               Ардчилал байна. Ардчиллаа гээд авдаг оноогоо Та ч авсан, Монгол Улс ч авсан. Одоо монголын ардчилал хэнд ч сонин бус болсон, хувь хувьсгалаар худалдаж идээд дуусчихсан. Одоо ардчиллаа өмнөө барьж улиглаваас хүн амьтны инээд барсан ханиад болно. Одоо ардчилсан Монгол яах ийх нь л сонин болсон. Ардчилал бол нийгмийн дэвшил. Лав Монголдоо. Өөр газар биш ч байж болно. Гаднаас нөхцөлдсөн ардчиллын дотоод зорилго нь юу вэ?  Энэ асуудал тодорхойгүй үлдсээр байна. Ардчиллын төлөө ардчилсаар Монгол маань либераль ардчиллаараа АНУ-аас холоо даваад явчихсан. Эцэс төгсгөлгүй ардчиллаад суултай биш, одоо энэ сайхан ардчиллынхаа эхний ба эцсийн зорилтыг тодорхойлмоор байна. Уг нь төрийн хэрэг, засгийн явдал. Гэхдээ хүний эрх хэмжээнийхээ хүрээнд миний бие хувьдаа: Монгол дахь ардчилсан тогтолцооны эхний ба эцсийн зорилт нь монгол угсаатны шинэ Сэргэн мандал гэж үздэг. Монголын ардчиллын зорилт нь монгол хэл цуст угсаатны Сэргэн мандал байж болохгүй юү? Болохгүй гэвэл энэ ардчиллаар ер чухам юу хийх гэж буй билээ?

              НҮБ-д бүртгэлтэй улс орнууд рейтинг чинсаагаараа жагсаж байгаа. Түүхэн рейтинг ба тухайн энэ мөчийн чинсаа гэсэн хоёр бодат үзүүлэлт байна. Хамгийн аугаа эзэнт гүрнийг байгуулж асан монголчуудын түүхэн рейтинг 1-рт жагсдаг. Үүнтэй маргах ухаантан ч, тэнэг ч өнөөдөр дэлхийд олдохгүй болсон. Харин өнөөгийн энэ манай Монгол Улс маань үндсэн үзүүлэлтүүдээр 90-120-р байрт явна.

              Ерөнхийлөгч Таны ба гудамжны хүн миний өмнө монгол угсаатны түүхэн 1-р зиндаа чинсааг өнөөдөр батлах зорилт зогсож байна. Дэлхийн түүхэнд хэзээ ч тохиолдож байгаагүй үнэмлэхүй хүнд зорилт. Учир нь, Чингисийн монголчууд хэт өндөр босго тавьчихсан. Монголыг сэргээн мандуулна гэхээр Чингисийн Монголын Эзэнт гүрний нэр нөлөөг тэр чигээр нь өнөөгийн энэ өндөр хөгжсөн дэлхий дахинд сэргээнэ гэсэн үг шүү дээ. Үлгэр домгоос ч давсан хэрэг. Гэвч, нэгд, түүхэн логик гэдэг хүчирхэг хүчин зүйл араас түлхэж байна. Хоёрт, таатай нөхцөл, азтай тохиолдол гэж ерөөс хүн, нийгмийн түүхийг бүтээдэг хүчин зүйлүүд байна. Таатай нөхцөл нь дараахи юм. Өнөөгийн дэлхийд шийдвэрлэх хүчин зүйл нь шинжлэх ухаан (ШУ). Сэлэм агссан хэдэн түмэн морьтон бөмбөрцгийн талыг эзлэн давхих хэрэгцээ ч, боломж ч байхгүй болсон үе. ШУ нь төгсөх шатандаа ороод үлдсэн ганц асуудал нь супернэгдлийн онолын асуудал. Бас бус асуудал гээч юм орчин үеийн соёл иргэншилд байхгүй. Түүнийг шийдэхүл түүхэн хосгүй  1-р зиндаа чинсаагаа хосгүй шинэ түүхэн ололтоор баталгаажуулсан Монгол Улсын рейтинг 1-рт мөнх жагсаж байгаа юм. Дахин хэлье, тухайн цаг дор ганцхан хүн зөв байгаад зөвөө мэдээд байдаг юмыг ШУ гэнэ.

               Их монголчуудын түүхнээ “Сэлмээ хөндлөн барьж орох уу” гэсэн нэг сонин үг тохиолддог. Юуг яахыг хэлдэг юм бол гэж эртнээс гайхдагсан. Сергей Бодров үнэхээр том уран бүтээлч, сэтгэгчийнхээ хувьд “Монгол” кинондоо түүнийг тайлсан байналээ. Та тэр эпизодыг зориуд дахин анзаарч хараарай. 21-р зуунд хөндлөн барьж орох сэлэм маань супернэгдлийн онол.

               Чингис хааны хэлснээр санааг нь аваад, Чёрчиллийн хэлснээр оюун санааны эзэнт гүрэн байгуулах үндсийн үндсэн үндэслэлийг танай толхи судлаач бий болгож, Төрийн тэргүүн Танаа барив.  Танд зориг дутаж, хэрэг хомсдож болноо, болно. Гэвч Монгол Улс хүссэн хүсээгүй Тэнгэрийн үйлсэд хөтлөгдөн замнана.

               “Том төрөөс ухаалаг төр рүү” гэж чухам юуг яахаа хэлээд буйг тэр болгон ойлгохгүй байна. Монгол Улсад ердөө төр шиг төр л хэрэгтэй. Үндэсний төр чинсаа зангаргаараа том, оюун санаагаараа хурц, үйл хөдлөлөөрөө давшингуй байх ёстой. Зүгээр ердөө төр л хэрэгтэй. Англид суралцах зуур хуучин номын мухлагт логикийн сурах бичиг олж харлаа. Логик алдаа гэсэн гарчиг байна. Алдааны 1-рт заасан нь: бусад хүн амьтныг сайжруулна гэвэл логик алдаа, хүн өөрөө л сайжирч болно, сайжрах ёстой, логик нь энэ гэжээ. “Бусармаг бүхнийг арилгана” хэмээн Та тунхагласан байна. Бас л нэг утгагүй хоосон лоозогнол болгохгүйн тулд Та өөрөөсөө, төр өөрөөсөө эхлэх ганцхан логиктой.

                Үндэсний аюулгүй байдлын Зөвлөлд миний бие мэдээллээ электрон ба цаасан хэлбэрээр илгээгээд удаж байна. 22 хуудас зүйл. Иргэний зүгээс төрдөө мэдээлэл илгээх бол хаана ч, хэзээ ч төрт ёсны ердийн журам. Тодорхой нөхцөлд тухайн иргэн тухайн асуудлаар төр засаг, төрийн тэргүүндээ илтгэх нь Үндсэн хуулийн тодорхой заалтуудаар нөхцөлдсөн иргэний үүрэг, хариуцлага байдаг юм. Энэ үүрэг, хариуцлагаа биелүүлэхийн тулд ҮАБЗ-д мэдээлэл илгээсэн хэрэг л дээ. Энэ бол гэмт үйлдэл, наад цаад элдэв дээд санааны зүйл хэрхэвч биш. Миний бие төрд мэдээллээ электрон ба цаасан хэлбэрээр илгээсэн. Манайд ажиллаж буй интернет сүлжээ хангалттай найдвартай ажиллагаатай. Миний имэйл ҮАБЗ-ийн компьютерт нэгэнт орсон гэж компьютер тань хариулж байгаа. Гэтэл төр гэж компьютер биш. Мэдээллээ төрд хүргэх гэж байгаа шүү дээ. Энэ нөхцөлд төр, түүнийг төлөөлсөн ямар нэг түшмэл, үгүй ядахдаа ҮАБЗ-ийн вэбсайтыг хариуцсан оператор “Хүлээн авлаа” гэсэн хоёр үг эргүүлээд чулуудчихад л иргэн миний үүрэг, төрийн хариуцлага хоёр нэгэн зэрэг биелээд явчих юм шүү дээ. Тэр мэдээллийг анзаарч авч үзэх эсэх нь төрийн бүрэн эрхийн асуудал. Харин мэдээллийг ямар боловч хүлээж авснаа мэдээллийн эзэнд мэдэгдэх нь төрт ёсны туйлын энгийн ердийн журам юм. Иймхэн юмыг мэддэг чаддаг нь төрд үгүй болсноор монголчууд, манай төр гэж хаана, юу байна гэж үгүйлэн эрж хайсаар хорь гаруй жил болж байна. Тиймээс Монгол Улсын Ерөнхийлөгч өөрөөсөө эхлэх цаг тулгамдсан. Бусад нь үлгэр аваад сайжраад, ухаажаад явчих байх. Та бээр ЗХУ-д цэргийн талын сургууль төгссөн хүн. Орчлон дэлхийд үнэн бодат ганцхан лоозон байдгийг Та тэнд олонтаа сонссон: “Над шиг хий” гэж. Та ҮАБЗ-ийнхөө компьютер, бичиг хэргийг нягтлаад үз. Миний мэдээлэл байхгүй хаачив гэж. Удирдлагын түүхий эд нь зөвхөн мэдээлэл, өөр нь байдаггүй. Энэ бол удирдлагын ухааны үндсэн ганц аксиом. Үндэсний аюулгүй байдал гэж мэдээлэл авах, боловсруулах, шийд гаргахаас өөр юм биш. Тэгээд өгөөч гэж миний бие шаардахгүй, гагцхүү миний мэдээлэл ҮАБЗ-д хүрсэн эсэхийг мэдмээр байна. Төрт ёсны туйлын энгийн журам дэглэмийн зүйл. Илүү харсан зүйлгүй.

                 Өгүүлэн буй асуудлаар миний бие ҮАБЗ-д мэдэгдэхгүй аваас Монгол Улсын Үндсэн хуулийн зарим тодорхой заалтуутад нийцгүй зүйл, харшилсан хэрэг болох юм. Чухам ямар заалтууд болох тухайд Та өөрөө болгоож үзээрэй. Монгол Улсын Ерөнхийлөгч Танаа аль ч иргэн, ямар ч асуудлаар хандаж нь зүй бус бус боловч харин Үндсэн хуулийн хичээл заах гэвэл арай хэтэрсэн хэрэг болуужин.

Хүндэтгэн ёсолж өргөн барьсан Бэсүд Ч. Эрдэнэ 

Continue reading →